Мақсуд Қурбонбоев: Аудиторлик фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асоси такомиллаштирилмоқда

Ҳозирда амалда бўлган “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонун 2000 йилда қабул қилинган. Ундаги айрим нормалар тўғридан-тўғри амал қилувчи норма ҳисобланмайди. Яъни, аудиторлик фаолияти қатор қонуности меъёрий ҳужжатлар билан ҳам тартибга солинмоқда.

Аввало, шуни таъкидлаш керакки, сўнгги 20 йил ичида мамлакатимиз аудит бозорида катта ўзгаришлар рўй берди. Қатор ислоҳотлар амалга оширилди. 2020 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра, 96 та аудиторлик ташкилоти фаолият кўрсатмоқда. Шундан 18 таси йирик халқаро тармоқ ва ассоциацияларнинг аъзоси ҳисобланади.

Таъкидлаш жоиз, 2019 йил декабрда Жаҳон банки томонидан молиялаштириладиган лойиҳаларни аудиторлик текширувидан ўтказадиган аудиторлик ташкилотлари рўйхати янгиланди. Мазкур рўйхатга юртимизнинг 8 та аудиторлик ташкилоти киритилди.

Соҳадаги ислоҳотлар амалдаги қонуннинг янги таҳрирдаги лойиҳасини ишлаб чиқишни тақоза қиляпти. Шундан келиб чиқиб, янги таҳрирдаги “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилди. 

Янги таҳрирдаги янгиликлар 

Лойиҳада аудиторлик фаолиятини лицензиялаш бўйича давлат хизматлари кўрсатиш тартибини соддалаштириш, аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун қоғоз шаклида лицензия беришни бекор қилиш белгиланмоқда. Мазкур фаолиятни фақат аудитнинг халқаро стандартлари асосида юритиш, Молия вазирлиги томонидан республика жамоат бирлашмалари билан биргаликда, молия-хўжалик фаолиятига аралашмаган ҳолда аудиторлик ташкилотлари иши сифатини ташқи назорат текширувидан ўтказиши, мажбурий аудиторлик текширувидан ўтадиган ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ташкилотлар рўйхатини шакллартириш нормалари акс эттирилмоқда.

Аудиторлар малакасини оширишнинг амалий натижа берадиган тизимини ташкил қилиш, манфаатлар тўқнашувининг олдини олишга йўналтирилган, аудиторлар профессионал фаолиятининг аҳлоқий қоидаларига риоя қилиш белгиланмоқда. Шунингдек, аудиторлар республика жамоат бирлашмаларининг аудитнинг халқаро стандартларини қўллаш соҳасида жаҳоннинг илғор тажрибасини жорий қилиш бўйича фаолиятини фаоллаштириш, аудиторлик фаолиятини тартибга соладиган нормаларни битта норматив-ҳуқуқий ҳужжатда унификация қилиш ва тизимлаштириш қоидалари алоҳида кўрсатиб ўтилган.

Амалдаги қонуннинг саноқли моддаларигина қолган, аксарият моддалари ҳозирги даврга мослаштирилган, лойиҳанинг асосий қисми бутунлай янгиланган. Етакчи хорижий мамлакатлар тажрибаси ҳамда аудит ривожланишининг миллий амалиётини ҳисобга олган ҳолда аудиторлик фаолиятини тартибга солишнинг тизимлилигини ва комплекслилигини таъминлаш қонун лойиҳасининг асоси ҳисобланади.

Таклиф этилаётган янги нормаларда қонуннинг мақсади ва қўлланилиш соҳаси, таянч тушунчаларни ва аудиторлик фаолиятининг асосий принципларини ёритиб бериш, аудиторларнинг профессионал аҳлоқ кодексига амал қилиш ва аудитнинг халқаро стандартларини жорий қилиш, аудиторлик фаолиятини Молия вазирлиги томонидан тартибга солиниши кўзда тутилган.

Аудиторларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ белгиланмоқда 

Алоҳида боб аудиторларни сертификатлаш бўйича тўғридан-тўғри амал қиладиган нормаларни қамраб олган. Яъни, аудитор малака сертификатини дастлаб беш йиллик муддатга бериш, навбатдаги муддатини ўн йилга узайтириш ва ундан кейин муддатсиз даврга беришни назарда тутувчи аудитор малака сертификатининг амал қилиш муддати бўйича янги норма киритилмоқда. Малака сертификатининг амал қилишини тугатиш ва уни бекор қилиш учун асосларни бирлаштириш ҳам янги норма сифатида таклиф қилинмоқда.

Шунинг учун аудиторлар республика жамоат бирлашмалари қошидаги ўқув марказларида аудиторларнинг ҳар йиллик малака ошириш курсларидан ўтишини назарда тутадиган янги норма таклиф этилмоқда. Бир хил масалалардаги ҳуқуқий нормалар кўплигини бартараф этиш учун аудиторларни сертификатлаш бўйича асосий талаблар амалдаги низомдан қонунга кўчирилмоқда.

Бундан ташқари, аудиторлик ташкилотларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари батафсил ёритилиб, уларнинг жавобгарлиги аниқлаштирилмоқда. Халқаро амалиётни ҳисобга олган ҳолда аудиторлик ташкилотлари учун бир қатор янги талаблар киритилмоқда. Халқаро амалиёт асосида аудиторлик хизматларининг таркиби аниқланиб, аудиторлик ташкилотларининг турдош хизматлари рўйхати кенгайтирилаётгани янги нормалар сифатида қонун лойиҳасида ўз ифодасини топмоқда.

Қонун лойиҳасига билдириган таклифлар ва эътирозлар 

Мазкур қонун лойиҳаси парламент қуйи палатасининг 2020 йил 11 март куни бўлиб ўтган мажлисида биринчи ўқишда қабул қилинган эди. Муҳокама жараёнида депутатлар томонидан кўплаб саволлар берилди. Ҳатто, айрим моддалари бўйича эътирозлар ҳам билдирилди. Масалан, “Адолат” СДП фракцияси аъзолари қонун лойиҳасининг 18-моддасида белгиланган аудиторларнинг малакасини ошириш фаолиятини кўрсатиш бўйича лицензияга эга бўлган аудиторларнинг республика жамоат бирлашмалари қошидаги ўқув марказида малака оширишига оид бандига эътироз билдиришди. Чунки, бугунги кунда аудиторларнинг республика жамоат бирлашмалари 2 та бўлиб, фақат уларнинг қошидаги ўқув марказларида малака оширишнинг белгиланиши рақобатни синдириши таъкидланди.

Шунингдек, 30-моддадаги аудиторларнинг бир йилда бир марта малака ошириш курсларидан ўтиши белгиланган нормаси бўйича ҳар йили малака ошириш зарурати қанчалик ўринли деган фикр ўртага ташланди. Депутатлар томонидан аудиторлар 2-3 йилда бир марта малакасини ошириш мақсадга мувофиқлиги билдирилди.

Бугунги кунда ишчи гуруҳи депутатлар томонидан билдирилган таклифлар асосида лойиҳани янада такомиллаштириш, қоидаларини содда, равон тилда баён қилиш устида қизғин иш олиб бормоқда.

Мақсуд ҚУРБОНБОЕВ,

Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати,

Бюджет ва иқтисодий ислоҳотлар қўмитаси аъзоси