AMIR TEMUR FAOLIYATINI OʻRGANISHDA DAVOM ETAMIZ…

“Amir Temurni anglash oʻzligimizni anglash demakdir”

 Islom Karimov

Ulugʻ Sohibqiron Amir Temurning tarixiy siymosi, hayoti va faoliyati hozirgi Markaziy Osiyo zaminida yashayotgan barcha xalqlarning oʻtmish tarixidan sharafli oʻrin olibgina qolmasdan, zamonaviy tarixiy rivojlanishida ham oʻz aksini topishi diqqatga loyiqdir. Misol tariqasida Amir Temurning Qozogʻiston Respublikasining hozirgi Turkiston viloyati va Shimkent shahri shuningdek, men tugʻilib oʻsgan,  izlanishlar olib borgan sonsiz boblar makoni Sayram dahasi bilan bogʻliq boʻlgan tarixiy qadamjolarini eslab oʻtishni joiz deb bildim.

Soʻnggi yillardagi tadqiqot ishlarida Amir Temurning tarixiy obrazi borgan sari haqqoniy gavdalanib borayotganligining guvohi boʻlish mumkin. Yaqinda rossiyalik tadqiqotchilar Amir Temurning Rossiyaga harbiy yurishdan bosh tortganligi uning adolatli hukmining natijasi ekanligini, umuman bu yurt xalqlarini asriy moʻgʻul istilosidan xalos qilishda buyuk Temurning alohida rolini aniq dalillar asosida eʼtirof etdilar.

Temuriylar tarixiga boʻlgan qiziqishning tobora ortib borishi va uning yana bir muhim jihati – azaldan bir-biriga qoʻshni boʻlib yashab kelayotgan, qardosh va qondosh qozoq-oʻzbek xalqlarining abadiy doʻstligining mustahkamlanishidagi rolini taʼkidlab oʻtish mumkin.

Ulugʻ va mustahkam, ayni chogʻda tartib va adolat hukm suradigan davlat barpo etgan buyuk ajdodimiz Amir Temur hozirgi Janubiy Qozogʻiston hududi tarixi va madaniyati rivojlanishida chuqur iz qoldirdi. Amir Temurning Qozogʻistonning Janubiy oʻlkalaridagi ijtimoiy-tarixiy faoliyati bilan bogʻliq tarixiy qadamjolar, oʻsha yerda yuz yillar davomida ogʻa-ini, doʻst va qoʻshni boʻlib yashayotgan qozoq va oʻzbek xalqlari hayotidan tarixiy dalillar, ajdodlarining hayoti va faoliyati Amir Temur nomiga bogʻlangan sayramlik “Mirlar” avlodlari – bularning barchasi buyuk siymoning faqat tarixdagina emas, kelajak avlodlar uchun ham katta maʼnaviy va moddiy meros qoldirganligining guvohi boʻlamiz deb taʼkidlaydi Ikrom Akromoʻgʻli Hoshimjonov  Qozogʻiston oʻzbeklari “Doʻstlik” hamjamiyatining raisi, Xalqaro Amir Temur xayriya jamgʻarmasining Qozogʻiston Respublikasidagi boʻlimi rahbari.

Qozogʻistonda Oʻzbekiston va Oʻzbekistonda Qozogʻiston yillari doirasida Yassaviy diyori yaʼni Turkiston shahrida oʻtkazilgan madaniy va maʼrifiy tadbirlar orasida “Biz bir xalqmiz”, “Amir Temur – buyuk sarkarda va bunyodkor” mavzusida oʻtgan xalqaro ilmiy-amaliy anjuman ishtirokchilarida katta taassurot qoldirdi. Anjuman ishida Oʻzbekiston va Qirgʻiziston davlatlaridan tashrif buyurgan nufuzli delegatsiyaning ishtirok etishi, qozoq, oʻzbek va qirgʻiz tarixchilari hamda ziyolilarining maʼruzalari hamda samimiy suhbatlari anjumanni yuksak saviyada va koʻtarinki ruhda oʻtganligidan dalolat beradi. Viloyat rahbariyatining mehmonlarga boʻlgan hurmati va iliq qabuli ularda katta taassurot qoldirdi. Qozogʻistonda Sohibqiron nomi bilan bogʻliq tarixiy qadamjolar juda ham koʻp. Jumladan: Turkiston shahrida jahonga mashhur mahobatli Xoja Ahmad Yassaviy va Oʻtrorda Arslonbob maqbaralari mavjud, shuningdek, Amir Temur nomi bilan atalgan temir yoʻl stansiyasi (bekati), hozirgi Oʻrdaboshi tumanining markazi Amir Temur (Temirlang) shaharchasi, Temurning qadami yetgan sonsiz boblar makoni Sayramda Ahmad Yassaviyning otasi Ibrohim ota va onasi Qora soch ona maqbaralari ham Sohibqironning farmoni ila bunyod etilgan.

                                                                              Ibrohim ota maqbarasi

Koʻhna va navqiron Turkiston shahrida Amir Temur nomidagi oʻrta taʼlim maskani faoliyat yuritmoqda, Shimkent shahridagi shoh koʻchalarning biriga Amir Temur nomi berilgan.

Amir Temur farmoni ila Axmad Yassaviy maqbarasiga 1399 yil Qarnoq qishlogʻida Erondan kelgan usta Abdulaziz Tabriziylar tomonidan yetti metall qorishmalaridan iborat boʻlgan toy qazon quydirilgan. Mazkur toy qazon 1935 yili Rossiyada oʻtgan Xalqaro ikkinchi Eron koʻrgazmasiga olib ketilgan va koʻp yillar davomida Sankt-Petrburgning Ermitaj muzeyida saqlangan. Mazkur toy qazonni jamoat arboblari Oʻzbekali Jonibekov va Erkin Joʻrabekovlar 1989 yilning 18 sentyabr kuni Turkistonga qaytarishgan. Maqbaradagi yana ikkita chiroqdon qandaydir bir sabablar bilan bittasi Frantsiyaning Luvr muzeyida, bittasi esa Ermitajda saqlanmoqda. Balkim vaqt oʻtib, haqiqat qaror topib bu chiroqdonlar ham oʻz oʻrniga qaytarilar degan umiddamiz. Maqsadimiz kelgusida Axmad Yassaviy maqbarasi oldidagi xiyobonga Sohibqironning ot ustidagi oʻtirgan katta mahobatli haykalini oʻrnatishdir.

Turkistonlik mashhur dizayner Nosir Hamraqulov yasagan toy qazonning kichik maketi 2015 yili Qozogʻiston xalqi Assambleyasining 20 yillik yubileyi arafasida doʻstlik va totuvlik ramzi sifatida respublikamizning barcha viloyatlarini oralab chiqdi. Estafeta davomida koʻp millatli 9 aprel qozogʻistonliklarning ijobiy tilak va niyatlari yozilgan xatlar toy qozonga solindi, shuningdek, saxovatpesha insonlar tomonidan 5 milliard tengedan ziyod mablagʻ yigʻilib kam taʼminlangan oilalarga boshpanalar olib berildi. Koʻrib turibmizki Temuriylar tarixi Turkiston viloyati va koʻhna Sayramning hayotida alohida oʻrin tutadi. Temuriylar tarixi yangi avlodlarni Amir Temur shaxsidagi ezgulik va bunyodkorlik xislatlarni meros va yorqin namuna sifatida qabul qilib, sharaf bilan davom ettirishga chorlaydi” deydi — Ikrom Akromoʻgʻli Hoshimjonov.  

2021 yil nashrdan chiqqan “Sohibqiron Amir Temur avliyolar yurtida” kitobimda Amir Temurning buyuk siymosi, uning Janubiy Qozogʻiston xalqlari hayotida qoldirgan yorqin izlari va uning merosining hozirgi avlod tarixiy tafakkurida namoyon boʻlishi atroflicha bayon etgan edim.

Mana endi yaqinda nashr etilayotgan “Suzuk ota izidan” kitobimda  bu haqida  izlanishlarni davom ettirib, yangi manbalardan foydalanib, quyidagi maʼlumotlarni berdim: “Amir Temur Sayramni oʻz tasarrufiga oʻtkazib, bu yurtni obod etish, hunarmandchilikni yoʻlga qoʻyish, savdo-sotiqni rivojlantirishga eʼtibor beradi. Sohibqiron 1389, 1391, 1394 va 1405 yillarda Sayramda toʻxtab oʻtadi. Shaharni obod etishga, qalʼadagi masjid va madrasalarni qayta tiklashga, shuningdek, barcha avliyolar va dahmalarning ustiga maqbaralar qurishga Farmoni oliy beradi. Sayram haqiqiy obod shaharga aylanadi. Bu ajoyib ilm va avliyolar yurti Mirzo Ulugʻbekka suyurgʻol qilib beriladi. Rivoyat qilishlaricha, Temurbek Sayramga kirishda otdan tushib yayov kirib kelar ekanlar. Bu yer shayxul mashoyix Hazrat Ahmad Yassaviy tavallud topgan zamindir.

Shu jumladan, Buyuk sarkarda Amir Temur Toshkentda ham koʻplab masjid — maqbaralar qurdirganida Yassaviyning erka nabirasi Suzuk otaga ham atab maqbara masjid va madrasa bunyod ettirgan (hozirda qayta tiklangan Suzuk ota majmuasi). Kitobda ushbu Suzuk ota majmuasi xususida keng maʼlumotlar berdim.

Sohibqiron Amir Temurning Ahmad Yassaviyga ruhan yaqinligi, Yassaviy nasabnomasini Sayfuddin Oʻrung Quyloqiy turkiy tiliga oʻz davrida agʻdargani va Yassaviy nasabi bilan oʻzining bogʻliqligi, Yassaviy shajarasidagi Xoja Boyazidning Amir Temurga piri-murshidligi, Yassaviy silsilasida Janobi Rasulullohning turkiy avlodlari borligi masalasidir. Ushbu masalalar Yassaviyshunoslikda muhim ahamiyat kasb etishi hamda Sohibqiron Amir Temur shaxsiyatini oʻrganishda alohida ahamiyatga molikdir.

Kuzatishimcha, Temur va temuriylar merosiga Qozogʻistonda ham qiziqish doimo yuqori boʻlgan va shunday boʻlib qolmoqda. Jumladan, yana bir yangilik, shu kunlarda Qozogʻistonda qiymati 100 tenge boʻlgan kumush tangaga Amir Temur siymosi tushirilgani eʼlon qilindi (rasmda). https://t.me/+Vdt_oohqZbrvU540.

Hamishaligʻ taʼkid etur edim: Xon boʻlsang-da bogʻ yarat, gadoy boʻlsang-da bogʻ yarat, bir kunmas bir kun mevasini tatirsan — degan Sohibqiron bobomiz.

Yana shu kunlarda suratga olinayotgan “Аmir Temur” filmidan yangi kadrlar eʼlon qilindi. Film taqdimoti 2024 yilning bahoriga belgilangan.

Ularning birida mashhur qozogʻistonlik aktyor Sanjar Madini koʻrish mumkin (rasmda). U Sanjar ismli qahramonni gavdalantirmoqda. Oʻzbekistonlik Yulduz Rajabova ham bosh rollardan birini ijro etadi.

Davlatlarimiz mustaqillikka erishgandan soʻnggina biz tariximizning unutilgan varaqlarini chuqur oʻrganish imkoniga ega boʻldik, qadriyatlarimizni anglash va eʼzozlashga odatlana boshladik. Bir vaqtlar mutlaqo teskari tavsiflangan Ulugʻ tarixiy shaxslarning haqqoniy insonparvarlik va tarixiy rolini tushunib yeta boshladik. Tarixiy shaxs, Amir Temurning siymosi, Sohibqiron nomi bilan bogʻliq boʻlgan har bir ziyoratgoh, shuningdek, muzeylarning moddiy va maʼnaviy madaniyat namunalari bizlarni — qardosh qozoq va oʻzbek xalqlarini bir-birlarimizga yanada yaqinlashtiradi. Tariximizni qanchalik eʼzozlasak, uni qanchalik atroflicha oʻrgansak, yoshlarimiz ongiga tarixiy haqiqatni qanchalik toʻgʻri singdira olsak ularning kelgusida tarixiy ongi shunchalik yaxshi rivojlanadi. Turkiy xalqlarning tarixiy birligi, doʻstligi, hamjihatligi azaldan ajdodlardan qolgan meros ekanligini har bir yigit va qiz yaxshi anglaydigan boʻladi. Buyuk Amir Temur qoldirgan boy meros yoshlarimizni birlik va vatanparvarlikka, tinch-osuda hayotni qadrlashga, oʻtmish merosiga qimmatli munosabatda boʻlishga undaydi.

Kamoljon Shodimetov

i.f.n., Xalqaro ekologiya, inson va tabiat xavfsizligi fanlari Akademiyasining haqiqiy aʼzosi,

akademik, “Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan qishloq xoʻjalik xodimi”,

Oʻzbekiston “Adolat” SDP Faxriylar Kengashi raisi