Paxta terdik, paxtadan nima koʻrdik?

Tarix aldamaydi. Qachonki, suratiga boʻyoq chaplanmasa. Lekin bizning uzoq-yaqin oʻtmishimiz qogʻozlarda farovon yashadi. Deylik, 1936-yili Oʻzbekiston “ona Vatan”ga 1 million tonna “oq oltin” armugʻon etdi va paxta bizning yurtda yakka hokimga aylandi. Keyin esa, qancha kerak boʻlsa, shuncha “oq oltin” terdik. Teraverdik, teraverdik. Na kosamiz oqardi va na yashash tarzimiz oʻzgardi.

Shu zayl oradan koʻp uzoq yillar oʻtdi. Zamon oʻzgardi. Ammo biz oʻzgarmadik. Qoziqqa bogʻlab qoʻyilgan arqonlar boʻynimizdan olib tashlansa-da, oʻsha qoziq atrofida qolaverdik. Bu deganim, Oʻzbekiston suveren davlatga aylanib ham, yana paxta ekishda, paxta terishda davom etdik. Oʻquvchi boʻlsak ham, oʻqituvchi boʻlsak ham, hatto, bemorimiz ham va bemorni davolovchi shifokorimiz ham paxta terdi. Chunki, bizni shunday qilishga majburlashardi. Holbuki, Xalqaro mehnat tashkilotining “Majburiy mehnat toʻgʻrisida”gi 29-sonli Konvensiyasi bizda paxta yakka hokim boʻlmasdan avval, yaʼni 1930-yilda tasdiqlangan, mazkur hujjatning qoʻshimcha bayonnomasi esa, 2014-yilda tasdiqlangan boʻlsa ham, bizni paxta terishga jalb etaverishdi.

Aytish joizki, oʻtgan 2021-yilning oʻzida dunyo boʻylab 28 millionga yaqin odam majburiy mehnatning qurboni boʻlgan va bu koʻyga tushgan 17,3 million nafar inson xususiy iqtisodiy sektorda majburiy mehnatni oʻtayotib, hayotdan koʻz yumgan. Eng achinarlisi, bularning 11 millionini ayollar, qariyb 4 milliondan ortigʻini bolalar tashkil etgan.

Keltirilgan raqamlar bizni ham chetlab oʻtgan, deb aytish qiyin. Chunki, vaziyat shu darajaga borib yetdiki, mamlakatdagi va xorijdagi inson huquqlari faollari Oʻzbekistonda paxta yetishtirishda majburiy mehnat, ayniqsa, bolalar mehnatidan foydalanilgani sababli oʻzbek paxtasiga boykot eʼlon qilish boʻyicha petitsiyaga imzo chekishdi.

Ushbu petitsiya BMTning inson huquqlari kengashi, Xalqaro mehnat tashkiloti, YuNISEF, Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, shuningdek, AQSh davlat departamenti, Yevropa Ittifoqi, yirik paxta eksporti hamda toʻqimachilik sohasida faoliyat koʻrsatayotgan kompaniyalarga taqdim etildi. Buning natijasida 2010-yildan boshlab “Cotton Campaign” xalqaro koalitsiyasi oʻzbek paxtasiga boykot eʼlon qilib, uni sotib olishdan voz kechdi.

Bu nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy ahvolimizga, balki millatning rivojlanishidagi uzoq muddatli yoʻqotishlarga sabab boʻldi.

Mana endi, insonning huquq va erkinligi, uning qadr-qimmatini tom maʼnoda taʼminlasa boʻladigan, shu bilan birga, majburiy mehnatni batamom tugatish davri keldi. Nega deganda, yangilanayotgan Konstitutsiyada majburiy mehnat, bolalarning barkamol rivojlanishiga salbiy taʼsir qiladigan har qanday bolalar mehnati taqiqlanishi belgilab qoʻyilmoqda.

Yana aytish joizki, uzoq yillik mashaqqatli mehnat, maqsad sari sobitqadamlik bilan olgʻa borish, odam savdosiga va majburiy mehnatga qarshi kurashish milliy komissiyasining saʼy-harakati, qishloq xoʻjaligi sohasida islohotlar oʻtkazilishi oʻz samarasini berdi: 2022-yil 10-mart kuni xalqaro “Cotton Campaign” tashkiloti Oʻzbekistonga nisbatan joriy etilgan 12 yillik sanksiyalarni bekor qildi.

Shu maʼnoda, yangi tahrirdagi Konstitutsiyaga kiritilayotgan muhim oʻzgarishlardan biri bu aynan majburiy mehnat, xususan, bolalar majburiy mehnatiga toʻliq barham berilishi bilan bogʻliq boʻlmoqda. Yaʼni Konstitutsiyaning 44-moddasiga koʻra, sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibidan yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat hamda bolalar mehnatining bolaning sogʻligʻiga, xavfsizligiga, jismoniy, aqliy va maʼnaviy jihatdan toʻlaqonli rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan, uning taʼlim olishiga toʻsqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanishi belgilanmoqda.

Tabiiyki, majburiy mehnatga Konstitutsiya darajasida chek qoʻyilishi har birimizning kundalik hayotimizga ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Yashash tarzimiz oʻzgaradi. Iqtisodiyotda ham, ijtimoiyotda ham siljish boʻladi. Hayotimizga sifat kiradi. Ayniqsa, bolalarning barkamol rivojlanishiga salbiy taʼsir qiladigan majburiy mehnatning taqiqlanishi Asosiy qonunda toʻgʻridan toʻgʻri yozib qoʻyilar ekan, endi bu siyosiy qatʼiyatdan hech qachon ortga qaytmasligimizni anglatadi.

Yangilanayotgan konstitutsiyaviy normalar bolalarning sogʻligʻi, xavfsizligi, toʻliq jismoniy, aqliy va maʼnaviy rivojlanishi borasida qaygʻuryaptiki, bu ularning hayotiga ogʻirlik solmaydigan, taʼlim olishlari uchun xalal bermaydigan mehnat turlari bilan shugʻullanishlariga aslo toʻsiq boʻlmaydi. Shuningdek, oʻqishdan keyin va yo taʼtil vaqtida bolaning uy, oilaviy hamda qishloq xoʻjaligi ishlarida ota-onasiga yordam berish xohishini cheklamaydi.

Demak, yangilanayotgan Konstitutsiya bu bizning baxtimiz! Bu bizning manfaatlarimiz kafolati! Ayniqsa, mamlakat taraqqiyotining mukammal huquqiy asosi sifatida hayotimizga qayta kirib kelayotganligi, yangi zamon sari qoʻyayotgan dadil qadamimizdir.

Saidolim ABDURAHMONOV,
Xalq deputatlari Namangan viloyat kengashidagi
“Adolat” SDP guruhi aʼzosi.