O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YANGILANAYOTGAN KONSTITUTSIYASIDA TERGOV VA PROTSESSUAL HARAKATLAR O‘TKAZISHDA SHAXSIY DAHLSIZLIK HUQUQLARI

Tergov va protsessual harakatlarning aksariyati shaxs huquqlariga, aynan shaxsiy daxlsizlikka daxl qilishi bilan xarakterlanadi. Yurtimizda amalga oshirilgan islohotlarning tarixiy rivojlanishi jarayoniga qaraydigan bo‘lsak, bu masalaga alohida ahamiyat qaratib kelingan. Shu maqsadda shaxs huquqlariga dahl qilinadigan tergov va protsessual harakatlar ustidan prokuror nazorati kuchaytirish, sud nazoratini o‘rnatish, ushbu harakatlarni o‘tkazishda dalillarni mustahkamlash qoidalariga bo‘lgan talablarni oshirish hamda huquqiy kafolatlarni bosqichma-bosqich joriy qilib kelinayotanligi kuzatish mumkin. Xususan, ishni sudga qadar yuritishda lavozimidan chetlashtirish, tibbiy muassasaga joylashtirish, pochta va telegraf jo‘natmalari ustida tergov harakatlarini o‘tkazish, murdani eksguatsiya qilish, amnistiya aktini qo‘llash kabi masalalarini hal qilishda sudlarning ruxsat berish tarzidagi ishtirokinig joriy qilinganligi, ko‘rsatuvlarni oldindan mastahkamlash va taftish tayinlash borasida batafsil qoidalarning ishlab chiqilganligi, hozirgi tartibga ko‘ra hukmning mulkiy undiruvlar qismi ijrosini taʼminlashda prokuror ishtirokining kuchaytirilganligini buning yaqqol isbotidir.

Jinoyat ishlarini yuritishda va huquqbuzarliklarga qarshi kurashishining boshqacha shakllarida shaxs huquqlariga rioya qilish masalasi har doim dolzarblik kasb etib, kelajakda ham uni takomillashish zarurati tug‘ilib boradi. Shunday ekan rivojlanishning hozirgi bosqichi ham tergov va protsessual harakatlar o‘tkazishda shaxsiy dahlsizlik huquqlariga rioya qilishning yangi talablarining ehtiyojini ko‘rsatadi.

Faqarolarimiz va keng jamoatchilikning fikrlarini inobatga olib, ishlab chiqilgan yangi Konstitutsiyaga shaxsiy daxlsizlik bilan bog‘liq ko‘plab qoidalar kiritildi.

O‘zbekiston Respublikasi yangilayotgan Konstitutsiyasining
31-moddasining birinchi qismida “Har bir inson shaxsiy hayotining daxlsizligi, shaxsiy va oilaviy sirga ega bo‘lish, o‘z shaʼni va qadr-qimmatini himoya qilish huquqiga ega” va ushbu moddaning to‘rtinchi qismida “Har kim uy-joy daxlsizligi huquqiga ega”, deyilgan.

Bunday qoidalarning konstitutsiya darajasida belgilanishi, shaxsiy hayotining daxlsizligi, shaxsiy va oilaviy sirlarga har qanday aralashuvlarning, inson shaʼni va qadr-qimmatini kamsitilishi mumkin 

bo‘lgan har qanday harakatlarning olidini olishga, ularni g‘ayrikonstitutsiyaviy deb baholashga va zarur huquqiy taʼsir choralarini belgilashga hamda ko‘rishga imkon beradi.

O‘zbekiston Respublikasi yangilayotgan Konstitutsiyasining
31-moddasining ikkinchi qismida “Har kim yozishmalari, telefon orqali so‘zlashuvlari, pochta, elektron va boshqa xabarlari sir saqlanishi huquqiga ega. Ushbu huquqning cheklanishiga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yo‘l qo‘yiladi” deyilgan.

Bu qoidagining muhim jihati shaxsiy daxlsilikni himoya qilish borasida sud himoyasining joriy qilinayotganligi bilan ahamiyatlidir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 yil 21 dekabrdagi Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasida “Tintuv o‘tkazish, telefon so‘zlashuvini eshitish va mulkni xatlashga sanksiyani prokurordan sudga o‘tkazamiz. Endi tergovchi jinoyatga aloqador deb, har qanday mulkni xatlab qo‘ya olmaydi. Axir, biz xususiy mulk daxlsizligini kuchaytirish bo‘yicha ozmuncha harakat qilyapmizmi?

Bundan buyon mulk huquqini cheklashga oid har qanday harakat faqat sud orqali bo‘ladi”, deyilgan edi.

Ushbu taklifni keng jamoatchilik qo‘llab quvvatlashi bilan yangilanayotgan konstitutsiyamizdan joy olayotganligi, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi yangilayotgan Konstitutsiyasining 31-moddasining beshinchi qismida “Uy-joyda tintuv o‘tkazishga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yo‘l qo‘yiladi”, deb bayon qilinishi xususiy mol-mulk obyektlarida tintuv tergov harakatlarni o‘tkazishdan yoki o‘tkazmaslikdan suddan “panoh” olishiga, ushbu protsessual harakatlarni o‘tkazish asoslarining to‘g‘ri tanlanganligining shubhalardan xolishi bo‘lishiga, asossiz ravishda o‘tkazilishining oldini olishga xizmat qiladi.

Buzilgan inson huquqlarini tiklashda va yetkazilgan zararni qoplashni talab qilishda eng avvolo huquq sohibining xohish irodasi muhim rol o‘ynaydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasi yangi Konstitutsiyasining 31-moddasining uchinchi qismida “Har kim o‘z shaxsiga doir maʼlumotlarning himoya qilinishi huquqiga, shuningdek noto‘g‘ri maʼlumotlarning tuzatilishini, o‘zi to‘g‘risida qonunga xilof yo‘l bilan to‘plangan yoki huquqiy asoslarga ega bo‘lmay qolgan maʼlumotlarning yo‘q qilinishini talab qilish huquqiga ega” degan qoidalar kiritilishi kelajakda insonlarning boshqalardan sir tutmoqchi bo‘lgan maʼlumotlar doirasini o‘zlari belgilashlari va ularni birinchi galda o‘zlari tomonidan muhofaza qilish choralarini ko‘rishlariga bo‘lgan masʼuliyatlarini oshirish hamda o‘zlalar tomonidan, xususan tergov idoralari tomonidan oshkor qilinish holatlarni bartaraf qilish imkonini beradi.

Bunday qoidaning konstitutsiya darajasida belgilanishi fuqaroning o‘z shaxsiga doir maʼlumotlarini yoki ularni oshkor qilishni noto‘g‘ri deb hisoblagan holatlarda, bunga yo‘l qo‘yayotgan har qanday subyekt, jumladan 

tergov idoralari va sudlar bilan bu borada muloqotga kirishishning huquqiy asosi yaratilganligidan darak beradi.

O‘zbekiston Respublikasi yangi Konstitutsiyasining 31-moddasining beshinchi qismida “Hech kim uy-joyga unda yashovchi shaxslarning xohishiga qarshi kirishi mumkin emas. Uy-joyga kirishga, shuningdek unda olib qo‘yishni va ko‘zdan kechirishni o‘tkazishga faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda yo‘l qo‘yiladi.”.

Bu qoida turar joylarda, xususan tadbirkorlik subyeklariga tegishli bino inshootlarini ko‘zdan kechirish, tintuv qilish yoki tekshirishda qonun talablariga rioya qilish hamda boshqa shaxslarning (birga yashovchilarning) huquqlariga rioya qilish tartibi joriy qilinganligini anglatadi.