Qonunlari ustuvor yurtning xalqi farovon, odamlari qadrlidir

Mamlakatimizning huquqiy poydevori sifatida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi o‘ttiz yoshdan oshdi. Mamlakatimiz hayoti bilan chambarchas bog‘liq bu oliy hujjat jamiyatimiz va davlatimiz rivojida, xalqimiz turmush tarzida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu davr mobaynida olib borilgan tizimli islohotlar, qabul qilingan qonunlar davrga mos va xos ravishda takomillashib, inson huquq va erkinliklarini taʼminlashga, inson qadrini ulug‘lashga, har bir inson uchun munosib hayot tarzini shakllantirishga, xalq farovonligiga erishishga xizmat qilmoqda.

Pirovardida, mamlakatimiz yil sayin taraqqiy etib, rivojlanib, dunyodagi eng ilg‘or mamlakatlar qatoriga chiqib bormoqda. Davlatimiz rahbari tomonidan yurtimizda inson qadrini oshirish borasidagi saʼy-harakatlar keng quloch yoymoqda. Inson huquqlariga oid umum eʼtirof etilgan normalar bosqichma-bosqich qonunchiligimizga singdirilmoqda. Albatta, bunday tezkor rivojlanish jarayonida Konstitutsiya va qonun hujjatlari ham davr bilan uyg‘un ravishda takomillashtirilishi, xalq manfaatlarini to‘laqonli taʼminlash va himoya qilish uchun rivojlangan huquqiy mexanizmlar yaratilishi lozim. 

Shu nuqtai nazardan, ko‘p millatli xalqimizning xohish irodasi bilan yangilanayotgan Konstitutsiya O‘zbekiston jamiyatining evolyutsion rivojlanishidan kelib chiqayotgan hayotiy zarurat bo‘lib, mamlakat, millat va xalq manfaati, har birimizning farovon hayotimiz va baxtli kelajagimiz, inson qadrini qadr toptirish yo‘lida qo‘yilgan ulkan qadamdir.  

Muhimi, Konstitutsiyani yangilash tashabbuskori xalqimiz. Xalq vakillari – Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati aʼzolari, siyosiy partiyalar va boshqa jamoatchilik vakillaridan iborat tashkil topgan Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan birinchi bosqichda «Mening Konstitutsiyam» shiori ostida aholining fikr va mulohazalari, takliflari to‘plandi va mutaxassislar ishtirokida saralandi. Ikkinchi bosqichda rasmiy ravishda umumxalq muhokamasiga qo‘yilib, minglab vatandoshlarimizning taklif va tavsiyalari asosida takomillashtirildi. Uchinchi bosqichda Qonunchilik palatasi, Konstitutsiyaviy sud va Senat muhokamalariga kiritildi hamda mukammal tayyorlangan «O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuni loyihasi umumxalq ovozi – Referendumga qo‘yish haqida qaror qabul qilindi.  

Bir so‘z bilan aytganda, Bosh qomusimizning yangi loyihasi tom maʼnoda xalq Konstitutsiyasi sifatida yaratildi. Undagi moddalar soni amaldagi 128 tadan 155 taga, normalar soni 275 tadan 434 taga oshdi. Yaʼni, loyihada Asosiy qonunimiz matnining qariyb 65 foizi xalqimiz, ayniqsa ayollar va yoshlar tomonidan bildirilgan takliflar asosida takomiliga yetkazildi.  

Konstitutsiyaning 1-moddasida O‘zbekiston – suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat ekani qatʼiy belgilab qo‘yilmoqda. Bu normalar sotsial-demokratik normalar bo‘lib, inson huquqlariga oliy maqom beradigan, insonlarning barchasini ijtimoiy himoya qiladigan va qonun oldida hammaning tengligini taʼminlaydigan oliy darajadagi huquqiy mexanizm bo‘lib xizmat qiladi.  

Shu o‘rinda taʼkidlash joizki, O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasining asosiy mafkurasiga hamohang bo‘lgan «Huquqiy davlat» tushunchasining Konstitutsiyadan o‘rin olishi sovetlar davrida toptalgan va mustaqillik yillarida tiklangan inson qadrini yana-da ulug‘lash, himoya qilish va shaxsiy hayot daxlsizligini mukammal taʼminlashga qaratilgan saʼy-harakatlardir.  

Huquqiy davlat – bu Konstitutsiya va qonunlar ustuvor bo‘lgan, millatidan, irqidan, tanasining rangidan, jinsidan, kelib chiqishidan, diniy va dunyoviy qarashlaridan, mansab darajasi va moddiy imkoniyatlaridan qatʼiy nazar har bir insonning huquq va erkinliklari, shaʼni va qadr-qimmati oliy qadriyat deb tan olinadigan, eʼtirof etiladigan, hurmat qilinadigan mamlakatdir.  

Shu sababli yangilanayotgan Konstitutsiyada har bir insonning shaxsiy daxlsizligi, shaxsiy hayot daxlsizligi, mulkiy daxlsizligi kafolatlanmoqda. Jumladan, shaxs sudning qarorisiz 48 soatdan ortiq muddat ushlab turilishi mumkin emasligi konstitutsiyaviy darajada belgilanmoqda. Bu normaning xalqaro eʼtirof etilgan «Xabeas korpus» instituti sifatida Konstitutsiyamizdan o‘rin olishi shaxs daxlsizligining kafolati bo‘lib, hech kim qonun hujjatlariga asoslanmagan holda tergov va surishtiruv organlari tomonidan hibsga olinishi, qamoqda saqlanishi mumkin emasligini ifodalaydi.  

Shuningdek, xalqaro huquq normalaridan yana biri «Miranda qoidasi» ham Konstitutsiyamizdan o‘rin olmoqda. Unga ko‘ra, shaxs gumonlanuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi tariqasida ilk bor ushlanish chog‘ida uning huquqlari quyidagi mazmunda tushuntirilishi lozim bo‘ladi: «Siz sukut saqlash huquqiga egasiz. Siz bergan ko‘rsatmalarning barchasidan sudda o‘zingizga qarshi foydalanilishi mumkin. So‘roq jarayonida advokatingiz qatnashishi mumkin. Agar advokat xizmatidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lmasangiz, siz davlat tomonidan advokat bilan taʼminlanasiz. Huquqlaringizni tushundingizmi?». Xullas, shaxsni ushlash chog‘ida unga rasmiy tilda emas, tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi shart ekanligi nazarda tutilmoqda.  

Shaxs o‘zining aybsizligini isbotlashi shart emas, istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin. Shu sababli unga sukut saqlash huquqi berilmoqda. Aybdorlikka oid barcha shubhalar gumon qiluvchi, ayblanuvchi yoki mahkumning foydasiga hal qilinishi kerakligi belgilanmoqda. Agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emas. Shaxs o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emas.  

Shuningdek, har kimning yozishmalari, telefon orqali so‘zlashuvlari, pochta, elektron va boshqa xabarlari sir saqlanish huquqiga ega ekanligi belgilanmoqda. Bunday huquqlarning cheklanishiga yoki uy-joyda tintuv o‘tkazishga faqat sudning qarori asosida yo‘l qo‘yiladi.  

Yana bir muhim qoida kiritilmoqda. Yaʼni, O‘zbekistonda o‘lim jazosi konstitutsiyaviy darajada taqiqlanmoqda. Maʼlumki, inson dunyoga yashash uchun keladi. Shu bois, har bir insonning yashash huquqi Konstitutsiya darajasida himoya qilinmoqda. To‘g‘ri, mamlakatimizda 2008 yil 1 yanvardan boshlab jinoyat qonunchiligidan o‘lim jazosi butunlay olib tashlanib, uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy etilgan edi. Endilikda o‘lim jazosini taqiqlash konstitutsiyaviy darajada belgilanishi insonni hayotdan hatto davlat ham mahrum etishga haqli emasligining mukammal kafolatidir.  

Konstitutsiyamizda «O‘zbekistonda o‘lim jazosi taʼqiqlanadi» degan normaning qatʼiy belgilab qo‘yilishi inson huquqlariga sodiqligimizni, inson qadrini ulug‘lashga qo‘ygan katta va zalvorli qadamimizni yaqqol namoyon etmoqda. Bu normaning kiritilishi, tabiatning gultoji bo‘lgan inson umri insonparvar Yangi O‘zbekistonda oliy maqom olib, mutlaqo daxlsiz bo‘layotganligidan dalolat beradi.  

Xulosa o‘rnida eʼtirof etish joizki, Konstitutsiyaviy islohotlarning eng asosiy ustuvor vazifalari – inson manfaatini to‘g‘ridan to‘g‘ri va samarali himoya qilishga, inson huquqlari va erkinliklarining, shaʼni va qadr-qimmatining, shaxsiy, mulkiy va maʼnaviy daxlsizliklarining so‘zsiz taʼminlanishiga qaratilganligi bilan eʼtiborga molik. Zero, Konstitutsiya hamda qonunlari adolatli va ustuvor yurtning xalqi farovon, odamlari qadrlidir!  

Abdukamol Rahmonov,  

O‘zbekiston “Adolat” SDP  

Siyosiy Kengashi raisi o‘rinbosari