Ўта енгил жазо ҳам адолатсизлик демакдир

Коррупция. Бу сўз кейинги пайтларда одамлар орасида тез-тез тилга олинадиган, лаънатланадиган сўзга айланди. Тўй-маърака бўладими, транспорт воситаларидаги суҳбатлар ёки ижтимоий тармоқлардаги мулоҳаза ва тортишувлар бўладими, албатта, гап коррупцияга бориб тақалади. Оммавий ахборот воситаларида берилаётган коррупцияга оид ахборот ва хабарлар ҳам унга қарши кураш авж олаётганлигидан далолат беради.

“Ўтган 4,5 йилда 9546 нафар шахс турли тоифадаги коррупцион жиноятларни содир қилган. Бу жиноятлар оқибатида давлат ва фуқаролар манфаатларига етказилган зарар миқдори 3 триллион 200 миллиард сўмга яқинни ташкил қилади”, дейилади Бош прокуратура томонидан берилган ахборотлардан бирида. Назаримизда, бу ҳали ҳаммаси эмас. Бу аниқланган, очилган жиноятларга дахлдор рақамлардир. Очилмасдан, хуфиёналигича қолаётганлари борлигига ҳам ҳеч қандай шубҳа йўқ.

Бугунги кунда юртдошларимизни қаттиқ ташвишлантираётган коррупция жиноятларининг барчасини очиш учун унга қарши курашувчи давлат органларининг имконияти етарли эмас. Чунки, бу тоифадаги жиноятлар ўта яширин, жуда устакорлик ва уддабуронлик билан амалга оширилади. Аммо, халқимизда бир ажойиб ҳикмат бор: “Қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилдан кейин ҳам чиқади”.

Муҳими, давлатимиз раҳбари коррупцияга қарши кескин кураш олиб бормоқда ва турли имкониятлардан фойдаланиш, бу иллатга қарши давлат органлари ваколатларини кенгайтириш чораларини кўрмоқда. Шундай саъй-ҳаракатларнинг навбатдагиси Президентимизнинг 2021 йил 8 июлда эълон қилинган “Коррупцияга қарши муросасиз муносабатда бўлиш муҳитини яратиш, давлат ва жамият бошқарувида коррупциявий омилларни кескин камайтириш ва бунда жамоатчилик иштирокини кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонидир.

Фармонда мамлакат ривожланишининг бугунги босқичида коррупция Ўзбекистон давлати ва жамияти тараққиёти учун энг жиддий хавф-хатарлардан бири эканлиги қайд этилган ҳолда, коррупция ҳолатларининг ҳар қандай кўринишларига нисбатан муросасиз муносабатда бўлиш ва унга қарши аёвсиз курашиш ҳуқуқ-тартибот органларининг, барча даражадаги давлат органлари раҳбар ва ходимларининг энг устувор вазифаси этиб белгиланди.

Айниқса, “Бош прокуратура, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги, Давлат хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлиги коррупциянинг ҳар қандай кўринишларига нисбатан жавобгарлик муқаррарлигини таъминлаш учун барча куч ва воситаларни сафарбар этсин”, деган вазифа бутун вужуди билан коррупцияга қарши турган фаол фуқароларимизнинг дилидаги гап бўлди.

Коррупция нима ўзи? Нима учун барча бу сўзни эшитишдан безиллайди? Нега коррупционерларни ёмон кўради? Бу саволларга Президент томонидан аниқ жавоб берилган: “Коррупциянинг даъвоси – “ҳалоллик вакцинаси”. Бир сўз билан айтганда, коррупция – ҳаром луқма, ҳаром манфаат. У нафақат моддий, балки номоддий манфаат шаклида ҳам бўлиши мумкин. Айрим юртдошларимизнинг (давлат, жамият ва бошқаларнинг мулкини ўзлаштириш ёки ўзлаштириш учун шарт-шароит яратиб қўйиш, пора олиш ёки пора бериш орқали бирон бир манфаатни қўлга киритиш, мансабини суиистеъмол қилиш, хизмат ваколатидан четга чиқиш орқали кимларнингдир ҳожатини чиқариб “раҳмат” олиш, хизмат вазифасига совуққонлик билан қараш шарти билан бошқаларга зарар етказиш учун имконият яратиш, имтиҳон баҳосини ошириб бериш, касалхонага йўлланмани навбатсиз ҳал этиш, ҳаж сафарига навбатдан ташқари юбориш, турмуш ўртоғининг укасини ишга жойлаб қўйиш ва бошқа йўллар билан манфаат кўриш) ҳаром луқма, ҳаром манфаатдан ҳазар қилмай қолганлиги бугунги кунда мамлакат ривожига, халқ фаровонлигига соя солмоқда.

Очиғи, оддий одамлар давлат ва жамият мулкини ўзлаштириш ва порахўрлик жиноятлари кўп содир этилаётганлигини расмий статистик маълумотларга қараб эмас, айрим, ҳамма қатори ўртача иш ҳақи оладиган раҳбарларнинг ҳаётидаги кескин ўзгаришларга қараб баҳолайди. Агар икки миллион долларлик уй ёки дала ҳовли сотиб олган тадбиркор бўлса, у билан ҳеч кимнинг иши ҳам, гапи ҳам йўқ. Аммо, ўша икки миллион долларлик уйни давлат хизматчиси сотиб олса-чи? Бу ўринда “нега ҳамма давлат хизматчилари у қатори бой эмас?” деган савол пайдо бўлиши табиий, албатта.

Аслида, бировнинг чўнтагидаги пулини ҳисоблаш, бойлигига кўз олайтириш одобдан эмас. Тўғри, бу – ҳасад. Агар бир киши қўшнисига: “Нега менда бир қаватли уй, сизда эса уч қаватли, бунча пулни қаердан топаяпсиз қўшни?” – деб қолса борми, қўшни ҳам жаҳл билан: “Худонинг бергани-да. Ҳасад қилманг, оғайни”, деб қўшнисига ўшқиради. Ваҳоланки, “ҳасад билан эмас, ҳавас билан яшаш керак”, қачонки орттирилган бойлик ҳалолдан келган бўлса.

Президент фармонида бу масалаларга ойдинлик киритилди. 2022 йил 1 январдан бошлаб, давлат хизматчилари, давлат улуши 50 фоиздан юқори бўлган ташкилотлар, давлат корхоналари ва муассасалари раҳбарлари ва ўринбосарлари, уларнинг турмуш ўртоғи-ю фарзандларининг даромадлари ва мол-мулкини мажбурий декларация қилиш тизими жорий этиладиган ҳамда кимда ким бу тартибни бузадиган бўлса, давлат хизматидан четлаштирилиб, қонунда белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладиган бўлди.

Қолаверса, 2022 йил 1 январдан бошлаб давлат хизматчиларига республика ҳудудидан ташқарида ҳисобрақамлар очиш ва эгалик қилиш, нақд пул маблағларини сақлаш, кўчмас ва бошқа мол-мулкка эга бўлиш кабиларнинг тақиқлаб қўйилиши ҳам жамоатчиликнинг кўнглидаги гапнинг рўёбга чиқишидир. Президент томонидан ўрнатилган бу тартиб “фалончи мансабдорнинг Швейцария банкида қанча пули бор экан”, каби тахмин ва шубҳаларга ўрин қолдирмайди.

Ушбу фармон билан коррупциянинг олдини олиш учун кенг жамоатчиликнинг фикри ва таклифлари эътиборга олинган ҳолда яна бир муҳим амалиёт киритилмоқда. Энди коррупцияга оид жиноятларни содир этишда айбдор, деб топилган шахсларнинг очиқ электрон реестри, яъни, ҳамма танишиш имконига эга бўлган рўйхати юритилади. Бундан буён коррупционерларнинг башарасини халқ кўради. Улардан ўзини тортади. Ҳалол луқмаси ёки бошқа манфаатларини улардан эҳтиёт қилади. Бу ҳали ҳаммаси эмас. Рўйхатга киритилган коррупционерларнинг бошқаларга нисбатан яна бир қатор имкониятлари ҳам чекланади.

Масалан, коррупционер сифатида рўйхатга кирганлар давлат хизматига ишга қабул қилинмайди. Давлат мукофотлари билан тақдирланмайди. Сайланадиган ёки алоҳида тайинланадиган лавозимларга номзоди кўрсатилмайди. Давлат органлари ҳузуридаги жамоатчилик кенгашлари ҳамда идоралараро коллегиал органларнинг аъзолигига ҳам қабул қилинмайди. Давлат улуши 50 фоиздан юқори бўлган ташкилотлар ҳамда давлат таълим муассасаларида раҳбарлик лавозимларида фаолият юрита олмайди. Яна, улар томонидан таъсис этилган ва (ёки) улар иштирокчиси ҳисобланган тадбиркорлик субъектлари давлат харидлари ва давлат-хусусий шериклик тўғрисидаги битимда иштирокчи (ижрочи) сифатида қатнашиш, шунингдек, давлат активларини хусусийлаштириш билан боғлиқ тендер ва танлов савдоларида иштирок эта олмайди.

Мана, рўйхатнинг аҳамияти қанчалик катта. Муҳими, инсон ҳуқуқлари бўйича умумэътироф этилган халқаро талабларга зид бўлмаган бу чекловлар, аввало, огоҳлантирувчи хусусиятга эга. Ҳа, мазкур фармон чиққан кунидан бошлаб ҳар биримиз учун огоҳлик қўнғироғи бўлди. Фармондан ўзига тегишли хулосани чиқариб олмаган одам нафақат жиноий жавобгарликка тортилади, юқорида санаб ўтилган чекловларга ҳам маҳкум бўлади.

Фармонда давлат органларига халқнинг хоҳиш-иродаси акс этган яна бир муҳим топшириқ берилган ва бу топшириқ ҳам шу турдаги жиноятларнинг олдини олишда алоҳида аҳамиятга молик.

Биринчиси, Жиноят кодексида коррупцияга оид жиноятлар тоифасига кирувчи моддаларнинг аниқ рўйхатини белгилаб қўйиш.

Иккинчиси, коррупцияга оид жиноятлар учун белгиланган жазо чораларини узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазо чорасигача кескин кучайтириш.

Учинчиси, даромадлар ва мол-мулкни декларациялаш жараёнида аниқланган ноқонуний бойлик орттирганлик учун жавобгарлик ўрнатиш.

Тўртинчиси, коррупцияга оид жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан жиноий жазони ўташда енгиллаштирувчи нормалар қўлланилишига чекловлар белгилаш кабилар назарда тутилган.

Дарҳақиқат, аҳоли ўртасида ўтказилган сўровномаларда жуда кўплаб фуқароларимиз коррупция жиноятларининг ўсиш сабабларидан бири сифатида жазоларнинг енгиллигини билдиришган. Нега ўзлаштириш жинояти кўп, деган саволга ҳам юртдошларимиз “жазо енгил” деб жавоб қайтаришган. Бу бежиз эмас. Тўғриси, мустақилликнинг дастлабки йилларида жазоларнинг либераллашуви (жазоларнинг кескин камайтирилиши, мол-мулкни мусодара қилиш қўшимча жазосининг олиб ташланиши ва бошқалар) жиноятларнинг ошишига, айниқса, жуда кўп миқдордаги ўзлаштиришларга замин яратганлиги кўпчиликка маълум.

Масалан, коррупцион жиноят ҳисобланган Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 167-моддасида ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш учун уч қисмда жазо белгиланган бўлиб, энг оғири, учинчи қисм ҳисобланади. Яъни, энг оғири ҳисобланган учинчи қисмга кўра ўша ҳаракатлар: жуда кўп миқдорда; ўта хавфли рецидивист томонидан; уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб; компьютер техникаси воситаларидан фойдаланиб содир этилган бўлса, базавий ҳисоблаш миқдорининг уч юз бараваридан олти юз бараваригача миқдорда (бугунги кун ҳисобида 147 миллион сўм) жарима ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд беш йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Мана, нима учун миллиард-миллиард пуллар ўзлаштирилмоқда. Бу ҳам камдек, етказилган моддий зарарнинг ўрни қопланган тақдирда озодликни чеклаш ва озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо қўлланилмайди.

Шу сабабли, Президентимизнинг қонунчиликда жазо амалиётини қайта кўриб чиқиш ҳақидаги топшириғи халқимизнинг кўнглидаги гап бўлди. Дарҳақиқат, айни вақтда коррупция жиноятларидаги “жуда кўп миқдор” учун жазо чораларини узоқ муддатли қамоқ жазоларига алмаштириш ва уларнинг ҳуқуқларини чеклаш вақти келди. Лозим топилиб, “етказилган зарарни айбдорлардан ўн баравар миқдорида ундириб олиш” ҳақидаги нормалар ҳам қонунчиликка киритилса, ушбу фармон талабларига тўлиқ мос келган ҳолда, жиноятчиликнинг кескин камайишида муҳим аҳамият касб этади.

Зеро, ҳар қандай жазо жиноятчининг қилмишига яраша бўлмоғи лозим, ундан оғири адолатсизлик бўлгани каби, жазонинг енгили ҳам шу қадар адолатсизликдир.

Ўзбекистон “Адолат” социал-демократик партиясининг мақсад-вазифаларидан бири ҳам коррупцияга қарши муросасиз бўлишдир. Биз коррупция ва уни келтириб чиқарувчи шароитлар жамият учун қанчалик оғир оқибатлар вужудга келтиришини чуқур англаган ҳолда, у билан кескин курашиш учун бутун халқимизнинг ёрдамига таяниб майдонга чиқдик. Бу йўлда давлат раҳбарининг фармон ва қарорлари барчамизга дастуриламал бўлиб хизмат қилади.

Абдукамол РАҲМОНОВ,

Ўзбекистон “Адолат” СДП  

сиёсий кенгаши раисининг ўринбосари