Камбағаллик нима?

Бугунги белгиланган асосий максадлардан бири  камбағал оиланинг ҳеч бўлмаганда битта аьзосини иш билан таьминлаш ҳар качонгидан долзарбдир. Эьтибор эхтиёжманд катламга ёрдам пули беришга эмас, балки ишлаб топиш учун шарт-шароит ва имкониятлар яратишга каратилиши лозим. Камбағаллик муаммосини бутунлай ва қиска вақт ичида бартараф этиб бўлмаслиги табиий. Бошқа мамлакатларнинг тажрибаси шуни кўрсатадики, бу жуда узок вақт ва машаққатли меҳнатни талаб этадиган жараён. Бироқ айнан ўша халқаро тажриба бу муаммога ҳар томонлама ва изчил ёндашилса, тўғри амалга оширилса кутилган натижага албатта, эришамиз. Буни “Темир дафтар” амалиёти ҳам тасдиқламокда.

Ўзбекистондаги камбағаллик ҳолатини ўрганиш аниқ чора-тадбирларни талаб этади. Бунда ривожланган давлатларнинг тажрибасини ўрганиш ўта муҳим масала. Шу билан бирга, камбағаллик ҳолатини тўлиқ тугатиб бўлмайди, балки унинг даражаси ва ҳажмини иложи борича камайтириш мумкин. Бу давлат ва жамиятнинг сиёсати ва фаолиятига мутлақо боғлиқ эмас. Бу эса жамият ва давлатга камбағалликнинг негатив таъсирини камайтириш бўйича чораларни доимий равишда олиб боришни тақазо этади. Ўзбекистон учун хусусан, абсолют камбағаллик концепцияси асосида камбағаллар сони, ҳолатини аниқлашда турли хил фикрлар, қарама-қарши ёндошувлар бор. Мисол учун, расмий манбаларга таяниб камбағаллар сони умумий аҳолининг 13-15% ни ташкил этиши тахмин қилинади. Лекин аҳолининг ўзини-ўзи баҳолашидан билиш мумкин-ки, фактлар аниқ ва шаффоф эмас. Яъни, айрим аҳоли тоифалари моддий таъминланганлик жиҳатидан ўзларини камбағал ҳисобласа, айримлари айни шундай моддий таъминланганлик жиҳатидан ўзларини камбағал ҳисобламайдилар. Шунинг учун Ўзбекистондаги камбағаллик ҳолати кўп қирралик ҳолат ва унинг тарқалиш масштаби турлича қабул қилинган. Бу муаммога турли қарашлар туфайли аниқ сиёсатни белгилаш ҳамда курашиш механизмининг йўқлигидир.

Шунингдек, қашшоқликка қарши самарали курашиш учун одамларнинг кундалик ҳаётида дуч келадиган ва улар турмуш даражасининг пастлиги ёки қашшоқлик сабаблари бўлган муаммоларни яхши билиш керак.

Одамлар фаровонлик билан боғлиқ муаммоларни мустақил ҳал қилиш учун қандай манбаларга муҳтож? Мавжудлик аҳолининг аҳволини яхшилашга ёрдам берадиган (ва йўқлиги мос равишда олдини олиш) ресурсларнинг асосий турлари қуйидагилардан иборат:

1)Иқтисодий манба, яъни оила ҳаётига алоҳида зарар етказмасдан сотилиши ва нақд пулга айлантирилиши мумкин бўлган мулк, даромаднинг табиати, оилада камида бир йил яшаши учун етарли маблағларнинг мавжудлиги; бундан ташқари, камбағаллар ҳолатининг ўзига хос хусусияти шунчаки улар «озгина пул» борлигидан иборат эмас, балки улар камбағал қатламлардир, улар нафақат қийин вазиятдан чиқишга имкон берадиган иқтисодий ёки малака капиталидан маҳрум, балки давлатдан ташқари бировнинг қўллаб-қувватлашига ишониш имконини берадиган оддий ижтимоий капитал ҳам. Бундан ташқари, агар сиз аҳолининг турли қатламларини бирлаштирилган ресурс таъминоти кўрсаткичларини хисоблаб чиқишга ҳаракат қилсангиз камбағалларда бирон бир ресурс етишмаслиги манзараси янада равшанроқ бўлади ва мамлакатнинг иқтисодий ҳолатида бирон бир яхшиланиш камбағаллик ҳолатини автоматик равишда яхшиламаслиги аниқроқ бўлади.

2)Шундай қилиб, "даромадлар камбағаллиги"ни эмас, балки ҳақиқий камбағаллик билан курашиш муаммоси, бир томондан, уларни сарфлаш хусусиятлари ва бошқа томондан мавжуд ресурсларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишдир. Ва бу бир хилликдан узоқ бўлган ҳамда ижтимоий сиёсатнинг тубдан фарқ қиладиган оқибатларини келтириб чиқарадиган камбағаллик сабабларини батафсил тушуниш зарурлигини англатади. Нима учун давлат камбағалликка барҳам бериш чораларини кўриши керак? Биринчидан, камбағаллик жиноятчиликнинг ўсишига таъсир қилади. Шундай қилиб, жиноятчилик аҳолининг кам таъминланган қатламлари орасида кенг тарқалмоқда, улар баъзан "даромад олиш"нинг жиноий шаклларига мурожаат қиладилар. Камбағалликнинг иккинчи энг муҳим салбий оқибати - бу аҳоли соғлиғининг ёмонлашиши. Ҳаётнинг паст даражаси ва даражаси паст даромадли гуруҳларнинг соғлиғига салбий таъсир кўрсатмоқда. Етарли даражада овқатланмаслик, гигиена меъёрлари йўқлиги, кам таъминланган фуқароларга тиббий хизматни ўз вақтида олиш ёки самарали дори-дармонларни олишга имкон бермайдиган молиявий ресурсларнинг етишмаслиги, буларнинг барчаси кам таъминланганлар орасида касалликларнинг кўпайишига олиб келади. Камбағаллик алкоголизм ва гиёҳвандликнинг ўсишига ҳам бевосита таъсир қилади. Умуман олганда, иш топишни орзу қилган ва яшаш имконияти бўлмаган одамлар ахлоқий кўрсатмаларини ўзгартирадилар. Бу ўз навбатида, турли хил девиант хатти-ҳаракатларга олиб келади, уларнинг энг жиддий шаклларидан бири мастлик ва гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишдир. Гиёҳвандликнинг кўпайиши ОИТСнинг кўпайишига ёрдам беради, чунки гиёҳвандлар орасида ОИТС юқтириш хавфи катта. Камбағалликнинг юқори даражаси ҳам жамиятдаги ижтимоий кескинликнинг кучайишига сабабдир. Бу энг аввало, ҳукуматга ишончнинг камлиги ва кам даромадли гуруҳларнинг мавжуд муаммоларни ҳал қилишга қодир эмаслиги билан боғлиқ. Камбағалликнинг хавфли оқибатларидан бири бу аҳолининг умумий маълумот даражаси пасайиши. Даромадлари паст бўлган ота-оналар кўпинча ўз фарзандларини ўқиш учун зарур бўлган нарсалар билан тўлиқ таъминлай олмайдилар: ўқув қуроллари, кийим-кечак ва оддий овқатланиш. Оддий ўрта мактабларда кўплаб ўқитувчилар малакасининг пастлиги жиддий муаммо ҳисобланади.

Ўзбек жамиятида камбағал одамларнинг кўп бўлиши бир қатор ижтимоий-демографик оқибатларга олиб келиши мумкин. Улар орасида, биринчи навбатда, меҳнатга лаёқатли аҳолининг қишлоқ жойлардан шаҳарларга ўз-ўзидан кўчиб кетиши. Ҳозирда ушбу тенденция намоён бўлмоқда. Бундай ички миграциянинг асосий сабабларидан бири қишлоқ жойларида иш ўринларининг етишмаслигидир. Умуман олганда, кўриб чиқилаётган камбағаллик белгилари маълум даражада аниқлик билан аҳолининг кам таъминланган қатламларини ажратиб олиш ёки табақалаштиришга имкон беради ва саволни келтириб чиқаради. Бугунги кунда камбағаллик муаммоси ўзбек жамиятининг қуйидаги қатламлари учун энг долзарбдир: қишлоқ аҳолиси, шунингдек, асосан саноат муносабатлари соҳасидан ташқарида бўлган аҳолининг айрим қатламлари, айниқса, қариялар, ногиронлар, ишсизлар. Бундан ташқари, кам таъминланганлик катта оилаларнинг катта қисмига жиддий таъсир кўрсатди. Умуман олганда, қишлоқ жойларида камбағаллик муаммоси шаҳарларга қараганда анча кескин. Аҳоли жон бошига пул даромадлари қишлоқ жойлардаги шаҳарларга нисбатан деярли 2 баравар кам. Қишлоқ жойларидаги ишсизлик муаммоси қисман хусусий уй шароитида иш билан таъминланади, аммо қишлоқ уй хўжаликларининг мавжудлиги нисбатан паст пул даромадларини қоплай олмайди ва шу сабабли қишлоқда камбағаллик муаммосининг ҳал қилиниши бироз мушкулроқ.

Қийин вазиятда бўлган нафақахўрлар ва ногиронлар ҳам чекланган ижтимоий нафақа: пенсия ёки ногиронлик нафақаси бўйича яшашади. Ўзбекистонда камбағалликнинг миллий стандартларини белгилашда 3 та аҳоли тоифаларининг камбағаллик даражасидан келиб чиқиб комплекс ёндашиш талаб этилади. 1-тоифа: Ижтимоий мақомдан келиб чиқиб, доимий камбағаллар (айрим пенсионерлар якка-ёлғиз, қаровчиси йўқлар, ногиронлиги бўлган шахслар, қаровчисини йўқотган ёки кўп болали оилалар ва ҳ.к). 2-тоифа. Камбағалликдан чиқиб кетиш имкониятига эга бўлган тоифалар (балоғат ёшидагилар, аёллар, ишсизлар ва ҳ.к). 3-тоифа. Камбағалликка юз тутиш хавфи бўлган тоифалар – кам даромадли фаррошлар, қаровуллар, оддий ишчилар, касби замон талабларига жавоб бермайдиганлар, ишдан бўшаб қолганлар, фаровонликка интилмайдиганлар ва ҳ.к.) Камбағалликнинг Миллий стандартларини яратишда айтиб ўтилган аҳоли қатламларини ўрганиб, уларнинг ҳар бирига табақалашган тарзда чоралар кўриш талаб этилади. Масалан, биринчи тоифадагилар албатта моддий кўмакка муҳтож, уларга давлатнинг моддий ёрдами керак бўлади. Чунки, ушбу тоифадагилар ўзларининг ижтимоий мақомидан келиб чиқиб, шахсий даромадларини ўстириб бориш имкониятига эга эмас. Иккинчи тоифадагиларда камбағалликдан чиқиб кетиш имкониятлари мавжуд. Уларни касбга ўргатиш, янги касбга қайта тайёрлаш, бандлигини таъминлаш, бизнес билан шуғулланишга йўналтириш ва шунга ўхшаш чораларни кўриш орқали даромад топиш имкониятини яратиш зарур бўлади. Учинчи тоифадагилар ўзларининг фаолият доирасини ўзгартиришлари, улар олаётган иш ҳақини ўртача даражага етказиш, қўшимча даромад манбаларини излаб топишига ундаш, шароит ҳозирлаш, шахсий томорқа хўжалиги имкониятларидан фойдаланишни кенгайтириш ва шунга ўхшаш чораларни кўриш талаб этилади. Даромад ва истеъмол тушунчаларидан келиб чиқиб, камбағаллик ва ночорлик муаммосига бўлган ёндошишни янада чуқур ўрганиш ва аниқ чораларни белгилаш имконини беради. Камбағаллик нисбий ва субъектив хусусият касб этади. Моддий таъминоти етарлича бўлишига қарамай шахс соғлом ва тўлақонли яшашга имконсиз бўлиши мумкин. Бошқа томондан кишининг билими ва савияси етарли бўлмаслиги, тўғри қарор қабул қила олмаслиги, нотўғри ишга қўл уриши, дангасалиги, ялқовлиги, уқувсизлиги ва шунга ўхшаш субъектив ҳислатлар ҳам инсонни фаровон яшашдан маҳрум этади. Булар камбағалликка юз тутишнинг субъектив сабабларидир. Хулоса ўрнида айтиш мумкин-ки, камбағалликни тамомила йўқотиб бўлмаган тақдирда ҳам қисқартириб бориш зарурияти пайдо бўлади. Бунга асосан 2 йўл билан эришилади: Биринчиси, камбағалларда иқтисодий фаолликни уйғотиш. Шарқда бир доно гап бор: “Камбағалликка ялқовлик қўшилса, бунинг давоси йўқдир”. Шу сабабли камбағалларни ялқовликдан фориғ этиш талаб қилинади. Муҳими, камбағалларга ишлаб пул топиб, тўқ яшашига шароит ва имконият яратиш керак. Иккинчиси, камбағалларга давлатнинг ва корхоналарнинг моддий ёрдам беришини ташкил этиш. Бу восита зарур бўлса-да, боқимандалик кайфиятини туғдириб, фаолликка ундамайди. Шу сабабли бу йўл ўзини ўзи боқишга қодир бўлмаган кишиларга, масалан, ногиронларга ва кўп болали оилаларга нисбатан сайланган ҳолда қўлланади. Ижтимоий ёрдам узоқ вақт ишсиз қолганлар, касбини йўқотганларга ҳам берилади. Ихтиёрий равишда камбағалликнинг танлаб олиниши ҳам бор. Шундайлар ҳам бор-ки, тасодифий даромад, ҳомийлар ёрдами ҳисобига яшаб бекор юришни афзал кўрадилар, масалан, бошпанасиз, ишёқмаслар. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда камбағалликка қарши кураш ҳақида гапирганда, турли минтақаларда, шаҳар ёки қишлоқларда яшайдиган турли ёшдаги одамлар, эркаклар ва аёллар учун камбағалликнинг сабаблари кескин фарқ қилишини ҳисобга олишимиз керак. Шу нуқтаи назардан, қашшоқликка қарши кураш жуда мураккаб ва кўп қиррали вазифадир. Кўринадики, муҳтож одамларга тўғридан-тўғри молиявий ёки табиий ёрдам кўрсатиш орқали қашшоқлик муаммосини ҳал қилишда жиддий ижобий натижага эришиш мумкин эмаслиги аён бўлади. Албатта, аҳолининг кам таъминланган қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш зарур, аммо камбағалликнинг турли хил сабабларини ҳисобга олган ҳолда, унга қарши курашда ҳар қандай муҳим ютуқларга одамлар ўзларининг моддий муаммоларини мустақил ҳал эта оладиган ва ўзларини зарур даромадлари билан таъминлайдиган шароитлар яратилгандагина эришиш мумкин. Зеро, давлатимиз раҳбари “Камбағалликни камайтириш ойлик ёки нафақа миқдорини кўпайтириш, ёппасига кредит бериш, дегани эмас. Бунинг учун, энг аввало, аҳолини касбга ўқитиш, молиявий саводхонлигини ошириш, одамларда тадбиркорлик ҳиссини уйғотиш, инфратузилмани яхшилаш, фарзандларини ўқитиш, сифатли даволаниш, манзилли нафақа тўлаш тизимини жорий қилиш керак», - деганлар.

Мирзохид АБДУКАДИРОВ,

Халқ депутатлари Чилонзор туман Кенгаши депутати