Ўзбекистон тараққиётида замонавий лидер аёл

Жамиятда гоҳо эркак лидерда муҳитдаги стереотипларни ўзгартиришга (“қайта қурувчи лидер” ёки “яратувчи лидер”) интилиш кўзга ташланади. Шунинг учун ҳам жамиятдаги туб ислоҳотларни амалга оширган, халқ, миллат тарихий-маданий парадигмасини, дунё, ҳаёт, жамият ҳақидаги тасаввурларни, стереотипларни ўзгартирган лидерлар, асосан, эркаклар бўлиб келади. Аёл лидерларда ижтимоий муҳитга қулоқ тутиш, анъаналарга риоя этиш, кишилар ҳаётини кескин ўзгартирмасдан бошқариш хислатлари кўзга ташланади. Бу шарқона ахлоқ-одоб, бошқариш таъсиридир.

Ғарб фалсафаси ва социологиясида М.Вебернинг “анъанавийлик тарафдори лидери”, “харизматик лидер”, “рационал-легал фаолият олиб борувчи лидер” классификацияси кенг тарқалган [1;515-516-б.] бўлса-да, у ҳар бир жамиятда, ҳатто у ёки бу муаммони ҳал этишда, ижтимоий муҳит шакллантирган стреотиплар таъсирида ўзига хос тарзда намоён бўлади. Унда консерватив қарашли лидердан тортиб революцион ўзгаришлар тарафдори бўлган лидерларгача учрайди [1;517-521-б.]. Шунинг учун сиёсий лидернинг портретини у яшаётган, ишлаётган, ижтимоий-сиёсий фаолият олиб бораётган муҳитнинг фикридан келиб чиқиб яратиш лозим.

Эксперт-респондентларимиз “Замонавий лидер (етакчи) аёлларда қандай хислатларни кўришни истайсиз?” деган саволимизга қуйидаги жавобларни беришган (Респондентлар бир неча жавоб тагига чизишган, шунинг учун улар 100% дан ошиқ): ўзига ишонч (88 %); кишиларни уюштира билиш (82 %); адолатли қарорлар қабул қилиш (80 %); ишчанлик (71 %); фидойилик (61 %); халқ, Ватан манфаатларига хизмат қилиш (59 %); муомалали бўлиш (52 %); қонунларга, тартибга бўйсуниш (51 %); жамоага таяниш (50 %); ноодатий қарор қабул қилиш, услуб қўллаш (31 %); тинмай янгиликка интилиш (20 %); ходимларни рағбатлантириб бориш (18 %).

Агар юқорида қўллаган ёндашувимиздан, яъни жавобларнинг 50% дан юқорисини лидерлик сифатларига киритишдан келиб чиқсак, эксперт-респондентлар, сиёсий лидер аёлда энг аввало: ўзига ишонч; кишиларни уюштира билиш; адолатли қарорлар қабул қилиш; ишчанлик; фидойилик; халқ, Ватан манфаатларига хизмат қилиш; муомалали бўлиш; қонунларга, тартибга бўйсуниш; жамоага таяниш хислатлари бўлиши керак, деб ҳисоблашини кўрамиз.

Мазкур хислатлар илмий адабиётларда у ёки бу тарзда эътироф этилади. Масалан, Дж.Адаир лидернинг шубҳасиз хислатларига ташаббус (бизда ишчанлик), софдиллик (бизда адолат тамойилларига амал қилиш), кўзланган мақсадга етишга бор кучини, қувватини сарфлаш (бизда фидойилик, халқ, Ватан манфаатларига хизмат қилиш), қатъиятлилик (ўзига ишонч, қонунларга ва тартибларга бўйсуниш) хислатларини киритади    [2;25-б.]. Эксперт-респондентларнинг қолган жавоблари, кўрсатган хислатлари ижтимоий муҳит кўрсатган таъсир ва ўз тажрибаларининг маҳсулидир.

Оддий респондентларнинг жавоблари эса қуйидагича тақсимланди: адолатли қарорлар қабул қилиш (92 %); жамоага таяниш (89 %); муомалали бўлиш (86 %); ўзига ишонч (81 %); кишиларни уюштира билиш (73 %); ишчанлик (71 %); халқ, Ватан манфаатларига хизмат қилиш (62 %); фидойилик (60 %); ходимларни рағбатлантириб бориш (54 %); қонунларга, тартибларга бўйсуниш (50 %); тинмай янгиликка интилиш (41 %); ноодатий қарорлар қабул қилиш, услуб қўллаш (21 %).

Кўриниб турибдики, эксперт-респондентлар билан оддий респондентлар жавоблари (50 % дан юқори жавоблари) умуман, яқин бўлса-да, улар олган фоизлари ва эгаллаган ўрнига нисбатан ҳар хилдир. Кейинги гуруҳ респондентлари аёл-лидерда кўпроқ адолатли қарорлар қабул қилиш, жамоага таяниб иш олиб бориш, муомалали бўлиш каби хислатларни кўришни истайдилар, эксперт-респондентлар эса диққатини асосан бошқарувга, ташкилотчиликка, ишчанликка қаратадилар. Улар лидерлик фаолиятини бирлаштиришга, уюштиришга ва бошқаришга қаратилган фаолият тури эканини тўғри англайдилар.

Хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ва сиёсий лидерлик хислатларини ошириш масалалари бўйича нималар қилиш зарурлигини аниқлаш мақсадида ҳам респондентларга махсус саволлар билан мурожаат этдик. Ушбу саволлар ўтказган тадқиқотимиз натижаларини янада аниқлаштириши лозим эди.

“Хотин-қизларда лидерлик хислатларини ошириш учун нималар қилиш зарур, деб ҳисоблайсиз?” деган саволимизга эксперт-респондентларнинг жавоблари қуйидагича тақсимланди: оилада сиёсий тарбияни йўлга қўйиш (79%); хотин-қизларга бўлган стереотипларни ўзгартириш (76 %); аёл-лидер тайёрлайдиган курслар, мактаблар, ўқув юртлари очиш (71 %); ижтимоий-сиёсий ҳаётга хотин-қизларни кенгроқ жалб этиш (63 %); сиёсий партияларда хотин-қизлар иштирокини, ролини ошириш (61%); хотин-қизлар қўмиталарига депутатликка номзодлар кўрсатиш ҳуқуқини бериш (59 %); хотин-қизлар нодавлат ташкилотларини ривожлантиришга оид қонунлар, меъёрий ҳужжатлар, дастурлар қабул қилиш (57 %); олий ўқув юртларида талабалар сонининг камида 50 фоизини хотин-қизлар ташкил этишига эришиш (52 %); давлат бошқарув органларига раҳбарлик қилаётган аёлларни 30 фоизга етишини таъминлаш (51%); Олий бошқарув органидаги депутатлар сонини 30 фоизга етказиш (50 %); Президент сайловида хотин-қизлардан номзодлар кўрсатишни анъанага айлантириш (41 %); Халқаро хотин-қизлар ҳаракати билан алоқаларни ва тажриба алмашишни кенгайтириш (13 %).

Эксперт-респондентлар оилада сиёсий тарбияга алоҳида эътибор бериш даркор, деб биладилар. Улар шахсдаги асосий хислатлар оилада, ёшлигида шаклланишидан яхши хабардорлар. Минг афсуски, бу борадаги бирор эътиборли тажриба ўрганилмаган, илмий адабиётларда эса ҳеч қандай фикр учрамайди. Ижтимоий-сиёсий маданиятни шакллантириш ҳақида кўплаб китоблар, рисолалар чоп этилган, аммо уларда оиланинг ўрни масаласи четлаб ўтилади. Оилаларда сен юқори лавозимни эгаллайсан, “сен президент бўласан”, “сен вазир бўласан” деган гап-сўзлар асосан ўғил болага нисбатан айтилади. Қизларга эса уй-рўзғор ишлари топширилади, бировни уйига борасан, эринг, қайнотанг ва қайнонангни айтганларини қил, деб панд-насиҳат қилинади. Бундай ёндашув, тарбия ёшларда стереотипларни шакллантирадики, улар то умрининг охиригача улардан халос бўлолмай, ўзгараётган давр, замон талабларига мувофиқ келадиган хислатларни ўзида шакллантиролмай юрадилар.

Эксперт-респондентлар мамлакатимизда хотин-қизларни кўрилаётган чора-тадбирлардан яхши хабардор эканликларини кўрсатадилар. Шу билан улар хотин-қизларни ижтимоий-сиёсий ҳаётга жалб этиш (63 %)ни кенгайтириш, айниқса сиёсий партиялар имкониятидан самарали фойдаланиш (61 %) зарур, деб биладилар. Улар хотин-қизлар қўмиталарига халқ депутатларига номзодлар кўрсатиш ҳуқуқини бериш даркор (59 %), деган ғояни қўллаб-қувватлайдилар.

Хотин-қизларнинг ННТ ижтимоий-сиёсий ҳаётда муҳим роль ўйнаётганини (эксперт-респондентлар ичида уларни бошқараётган ёки масъул вазифаларини бажараётган аёллар 17 % ни ташкил этади) эксперт-респондентлар яхши биладилар. Шу билан бирга улар мазкур ташкилотлар сони ҳали кўп эмаслигини, бу борада махсус қонунлар, дастурлар қабул қилиш лозимлигини кўрсатадилар. Ҳақиқатан ҳам ННТ хотин-қизларда лидерлик хислатларини ривожлантиришга ёрдам берадиган институтлардир. Айниқса, улар фаолиятининг мустақиллиги, очиқлиги, кенг аёллар қатламига, жамоатчиликка таяниши хотин-қизларга манзурдир. Маҳаллий давлат бошқарув органлари қўллаб-қувватлаётган ҳудудларда уларнинг обрўси юқори, фаоллиги ранг-барангдир.

Хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, давлат бошқарув органида самарали фаолият кўрсатиши, лидерлик хислатларини шакллантириши улардаги билимга, маълумотга бевосита боғлиқдир. Ижтимоий-сиёсий фаол аёлларнинг 90 фоиздан зиёди олий маълумотлидир. Ушбу омил уларнинг жавобларида акс этиши табиий ҳол эди, албатта. Шунинг учун ҳам улар аёл-лидерга олий маълумот зарур, деб биладилар, олий ўқув юртларида хотин-қизлар сони 50 фоиздан кам бўлмаслиги тарафдорлари (52 %)дир.

Давлат бошқарув органлари раҳбариятида ва Олий Мажлисда хотин-қизлар сонини 30 фоизга етказиш муҳим ижтимоий-сиёсий аҳамиятга эга воқеликдир. Халқаро ташкилотлар миллий парламентларга кўрсатиладиган номзодларнинг 30 фоизи хотин-қизлардан иборат бўлишини тавсия этадилар. Кейинги йилларда Республикамизда ўтказилган сайловларда бу кўрсаткичга эришилди, ҳатто фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайлови (2013 йил декабрь) да хотин-қизлар номзоди 39 фоизга етди. Аммо раҳбарият органида, вакиллик органлари фаолиятида хотин-қизлар иштирокини янада ошириш эҳтиёжи мавжуд.

Сиёсий лидерлик ижтимоий-сиёсий тажрибани талаб этадиган фаолият туридир, уни фақат китобларни ўқиб, маърузалар тинглаб шакллантириш қийин. Тажриба кўрсатадики, лидерлик кишиларни билмайдиган ёки қилишни истайдиган ишни қилишга кўндириш, ундаш, эришиш санъатидир. Профессионал раҳбарда кишиларни мажбурлаш имкони мавжуд, ижтимоий-сиёсий фаоллик кўрсатаётган аёл лидерда бундай имконият йўқ, у кишиларни ундаши, кўндириши орқали кўзланган мақсадига эришади. У том маънодаги демократик бошқариш вакилидир, ўз фаолияти билан давлат вакиллик органига демократик қадриятларни олиб киради, уларнинг қарор топишга хизмат қилади.

Ўтказган тадқиқот натижаларидан келиб чиқиб амалиётга қуйидаги таклиф ва тавсиялар этилади:

1. Хотин-қизларни давлат вакиллик органи фаолиятига жалб этиш бўйича чет элларда, айниқса ривожланган давлатларда эътиборли тажрибалар тўпланган, уларни ўрганиш зарур. Бу бизга миллий тажрибаларимизни чет эллардаги тажрибалар билан қиёслашга, ютуқ ва камчиликларимизни аниқлаб олишга ёрдам беради.
2. Сиёсий партиялар томонидан депутатликка кўрсатиладиган хотин-қизларнинг номзодлари 50 фоиздан кам бўлмаслигига эришиш учун изланишлар керак.
3. Президент сайловида хотин-қизлардан номзодлар кўрсатишни анъанага айлантириш, Халқаро хотин-қизлар ҳаракати билан алоқаларни ва тажриба алмашишни янада кенгайтириш зарурдир.
4. Маҳаллий ҳокимиятлар зиммасига хотин-қизлар ННТларининг сонини ошириш, хотин-қизлар уюшмаларини тузишга кўмаклашиш, турар жойларда хотин-қизлар клубларини ташкил этиш вазифасини юклаш лозим.
5. Хотин-қизлар қўмиталари, Тадбиркор Аёл Ассоциацияси, Касаба уюшмалари Федерациясига хотин-қизлардан маҳаллий Кенгашларга депутатликка номзодлар кўрсатиш ҳуқуқини бериш айни муддаодир.
6. Оилавий бизнес, хотин-қизларнинг тадбиркорлиги маҳаллий ҳокимиятлар ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан ўрганилиб, мониторинг ўтказилиб, “Оила ва жамият” каби газеталарда ҳар йили эълон қилиб борилиши даркор.
7. Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашда, баркамол авлодни тарбиялашда, демократик қадриятларни қарор топтиришда юксак маҳорат, жасорат ва матонат кўрсатган аёлларнинг протретларидан галереялар ташкил этиш мумкин. Уларнинг номини кўчалар, мактаблар, кутубхоналар ва майдонларга қўйиш бурчимиздир.
8. “Аёллар – замонамиз қаҳрамонлари” туркумида рисолалар, китоблар нашр этиш даркор. Нафақат бугунги, шунингдек, келгуси авлод ҳам Ватанимиз равнақига ҳисса қўшган буюк хотин-қизлар фаолиятини билиши лозим.
9. Хотин-қизларни гўзаллик, латофат ва ишқ-севги тимсоли сифатида улуғловчи асарлар, қўшиқлар етарлича топилади, энди ижтимоий-сиёсий фаол аёлларимиз ҳам бадиий ижод объекти бўлиши зарур.
10. 10. Давлат вакиллик органларида, айниқса маҳаллий ҳокимият идораларида раҳбар аёлларни ҳозир камида 10 фоизга, келгусида эса 20-30 фоизга етказиш режасини ишлаб чиқиш, “Аёл – сиёсий лидер” мавзусида телекўрсатувлар уюштириш ва уларга хотин-қизларни таклиф этиш мақсадга мувофиқдир.

 Нодирахон НИШОНОВА,

Тошкент давлат техника университети,

 «Фалсафа ва миллий ғоя» кафедраеси мудири

 фалсафа фанлари доктори, профессор в.б.,

«Адолат» СДП Тошкент шаҳар Кенгаши “Аёллар қаноти” фаоли