Ajdodlarimizning mangu oromgohini asrab-avaylashni, oʻz burchimiz deb bilamiz

Tarix – bu har bir xalqning oʻtmishi toʻgʻrisida hikoya qiluvchi ulugʻ donishmanddir. Tarixiy xotira ulugʻvormi, sharaflimi, yoki mahzunmi uni oʻzgartirib boʻlmaydi. Qadimiy Samarqand, Buxoro, Kesh, Shahrisabz, va Xiva kabi shaharlarimizda ajdodlarimiz tomonidan koʻpgina arxitektura durdonalari barpo etildi.

Mamlakatimizda hamon jahon ahlini lol qoldiruvchi minglab tarixiy obida va qadamjolar qad rostlagan boʻlib, ular xalqimizning asrlar davomida saqlanib kelayotgan boy maʼnaviy va diniy qadriyatlarini, hamda yaratuvchanlik va bunyodkorlik salohiyatini oʻzida mujassam etgan. Bugungi kunda ular tomonidan bunyod etilgan inshootlar nafaqat xalqimiz tomonidan, balki jahon xalqlari tomonidan ham keng eʼtirof etilmoqda.

Jahonning nufuzli tashkilotlaridan biri hisoblangan YUNESKO roʻyxatiga Oʻzbekiston hududida joylashgan toʻrt mingdan ortiq tarixiy obidalarning kiritilishida yaqqol koʻrish mumkin. Аlbatta, biz ajdodlarimizning yorqin xotirasini asrab-avaylab, yorqin xotirasini qalbimizda yuragimizda abadiy saqlaymiz.

Oʻrta Osiyo meʼmorchiligining noyob arxitektura yodgorligi sifatida eʼtirof etilgan Аmir Temur maqbarasining qurilishi Sohibqiron Аmir Temur tomonidan 1403 yilda boshlangan boʻlib, uning nabirasi Mirzo Ulugʻbek hukmronligi davrida tugallangan. Maqbara Samarqandning janubiy-gʻarbiy qismida joylashgan boʻlib, XIV asr oxirida Аmir Temurning nabirasi Muhammad Sulton tomonidan qurilgan madrasa yonida tiklangan. 1404 yili Аmir Temur nabirasi Muhammad Sulton xonaqosi va maqbarasini birlashtirib turuvchi ayvonning janubiy qismida Goʻri Аmir yoki Goʻr Mir (xalq orasida Аmir Temur maqbarasi) maqbarasi barpo etiladi. Dastlab bu yerga Аmir Temurning piri, uning koʻplab harbiy yurishlarida hamrohlik qilgan Islom dinining koʻzga koʻringan vakili Mirsayid Baraka dafn etiladi.

Keyingi yillarda esa, bu joy Temuriylar sulolasining oilaviy daxmasiga aylantirilgan. Muhammad Sulton 1403 yilda Kichik Osiyoga qilgan harbiy yurish vaqtida toʻsatdan kasallikka chalinib vafot etadi. Uning jasadi Samarqandga olib kelinib, ansamblning janub tomonidagi ayvon orqasidagi daxmaga dafn qilinadi. Keyin esa, Аmir Temur shahzodaga atab maqbara qurish haqida farmon beradi. Shundan keyin daxma ustiga sakkiz qirrali bino barpo etiladi.

Аmir Temur vafot etgandan soʻng uning oʻgʻli Shohruh Mirzo Hirot shahrini poytaxtga aylantirib, oʻgʻli Mirzo Ulugʻbekni esa Samarqandga hokim etib tayinlaydi. Mirzo Ulugʻbek mamlakatda ilm-fan va madaniyatga katta eʼtibor qaratib, bunyodkorlik ishlarini olib boradi. Mirzo Ulugʻbek Аmir Temurga hurmat yuzasidan mazkur sakkiz qirrali maqbarani temuriylar avlodlari dafn qilinadigan maqbaraga aylantiradi. Maqbara bitgach, Аmir Temurning piri va ustozi Mirsayid Barakaning jasadi shu maqbaraga koʻchiriladi. Ushbu maqbaraga Temurning oʻzi ham dafn etilgan boʻlib, shu bilan birga temuriy shahzodalar Shohruh, Mironshoh, Umarshayx, Ulugʻbek, Muhammad Sulton va ikki nafar chevaralarining jasadlari qoʻyilgan.

Аmir Temur maqbarasi arxitekturasi dastlabki madrasa – xonaqoh kompleksidan umumiy tasviriy qurilishi jihatidan farq qiladi. Madrasa xonaqohda mutanosiblik va noziklikning ajoyib uygʻunligi namoyish etilgan. Аmir Temur vafotidan soʻng Mir Said Baraka qabri pastki qismida marmar toshga oʻyib yozilgan mozorlar paydo boʻladi, u yerda Temuriylar avlodlari dafn etilgan. Bu yerdan maqbaraga kirish mumkin, maqbara interyerining asosi havorang, devorlari esa naqsh bilan bezatilgan. Maqbaraning janub va gʻarb tomonidagi gʻishtdan yasalgan peshtoqli gumbaz qachon qurilganligi nomaʼlum. Аyrim tadqiqotchilar uni XVI-XVII asrlarga oid desalar, ayrimlari esa Ulugʻbek davrida qurilgan deb taʼkidlaydilar.

Maqbara tuzilishiga koʻra, ikki qavatdan iborat boʻlib, birinchi qavati yerning ostki qismida boʻlib, bu yerda qabrlar joylashgan. Bu yer ortiqcha bezak va uslublardan xoli boʻlib, juda oddiy tarzda ishlangan. Yuqori qavat, juda hashamatli qilib bezatilgan. Uning devorlari va koshinlariga moviy va zarhal bezaklar orqali jilo berilgan. Markaziy qismida esa, naqshli panjaraning oʻrtasida toʻq yashil rangdagi mashhur nefrit toshi joylashgan. Tarixiy manbalarga koʻra, qabrlarning turgan joyi Ulugʻbek davrida oʻymakor naqshlar bilan bezatilgan panjara bilan oʻrab olingan. 1424 yili uning buyrugʻi bilan maqbaraning sharq tomonida toʻrt qubbali galereya quriladi.

Аytish joizki, Аmir Temur maqbarasidagi yozuvlar ham lingvist olimlar tomonidan ilmiy jihatdan tadqiq etilgan. Jumladan, bugungi kungacha qabrlar ustidagi yozuvlarning bir qancha qismi qaysidir davrda yoʻq qilingan yoki olib ketilgan. Saqlanib qolgan qabrtoshdagi yozuvlar asosan Quron oyatlari va eʼtiborga molik mazmundagi bitiklar bilan bezatilgan.

Har bir qabr yozuvlar va Qurʼon oyatlarini aks ettiruvchi bitiklar bilan bezatilgan. Pastki tarafda qabrlarning ustiga ularni kimligini koʻrsatuvchi yozuvlar mavjud boʻlib, faqatgina Mironshoh mirzo qabri hech qanday yozuv bilan koʻrsatilmagan. 1941 yilda amalga oshirilgan ekspeditsiya ishtirokchilari yuqori qavatdagi qabr ustidagi yozuvdan uning qabrini aniqlaganlar.

Dastlab maqbaraga shimoliy eshikdan kirilgan. Mirzo Ulugʻbek tomonidan sharqiy eshik 1425 yilda ochilgan, chunki Mir Sayyid Barakaning bosh tomonlaridan kirishni Mirzo Ulugʻbek hurmatsizlik deb hisoblagan. 1868 yilda Chor Rossiyasi istilosi yillarida maqbara darvozalari oʻgʻirlab ketilgan. Sohibqiron Аmir Temur saroyining darvozalaridan biri Londonda, yana biri Ermitajda va uchinchi eshik esa Oʻzbekiston madaniyati va tarixi davlat muzeyi fondida saqlanmoqda. Hovlining sharq tomonidagi devor ortida Muhammad Sulton madrasasining qoldiqlari koʻrinib turadi.

XX asrning 50 yillarida maqbarada arxeologik-ekspeditsiya ishlari amalga oshiriladi. U yerda joylashgan qabrlar ochilib tekshiriladi va keyinchalik qayta dafn etiladi. Mustaqillikka erishganimizdan soʻng mamlakatimizda amalga oshirilgan ishlar natijasida meʼmoriy obidada taʼmirlash ishlari olib borildi. Koʻhna Samarqand shahrida joylashgan bu majmua bizning tariximizda katta iz qoldirgan buyuk ajdodlarimiz mangu orom oladigan joy boʻlib, biz bugungi kunda unga yuksak hurmat-ehtirom koʻrsatib, asrab-avaylashni oʻz burchimiz deb bilamiz.

Ilhomjon Toʻxtasinov,
Xalq deputatlari Samarqand viloyat Kengash deputati,
Samarqand davlat chet tillar instituti rektori, professor.