Inson huquqlarini ta’minlashda qonun ustuvorligi muhim

So‘nggi yillarda inson huquqlarini himoya qilishning qonunchilik va tashkiliy-huquqiy bazasini mustahkamlash, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni milliy qonunchilikda amalga oshirish va xalqaro majburiyatlarni bajarish, shuningdek, inson huquqlarini himoya qilish masalalari yuzasidan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni faollashtirishga doir tizimli ishlar olib borilmoqda.

Bugungi kunda davlatimiz inson huquqlari bo‘yicha 80 dan ortiq xalqaro hujjatlarga, jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining 6 ta asosiy shartnomasi va 4 ta fakultativ protokoliga qo‘shilgan bo‘lib, ularning amalga oshirilishi yuzasidan BMTning Inson huquqlari bo‘yicha kengashi va shartnomaviy qo‘mitalariga muntazam ravishda milliy ma’ruzalarni taqdim etib kelmoqda.

Shuningdek, O‘zbekiston Inson huquqlari bo‘yicha BMTning Oliy komissari boshqarmasiga a’zo bo‘lganligi inson huquqlarini ta’minlash bo‘yicha xalqaro talablarni bajarishga sidqidildan kirishganligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston xalqaro normalarga muvofiq, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari ta’limi sohasidagi Butunjahon dasturida faol ishtirok etib kelyapti.

«Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish konsepsiyasi» va BMTning Inson huquqlari sohasida ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi deklaratsiyasi qoidalarini amalga oshirish bo‘yicha Milliy harakat dasturining ijrosi yuzasidan keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Davlat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari, ta’lim muassasalari aholi orasida umuminsoniy qadriyatlar, inson huquqlarini hurmat qilish va rioya qilish tamoyillarini ommalashtirishga, shuningdek, fuqarolarning huquqiy axborotdan foydalanishini ta’minlash jarayoniga keng jalb etilgan.

Bugungi kunda mamlakatimizda inson huquqlari bo‘yicha qonunchilikning takomillashtirilishi bu borada olib borilayotgan siyosat va islohotlarni amalga oshirishda alohida o‘rin tutadi. Jumladan, milliy qonunchilikni inson huquqlari sohasidagi xalqaro huquqiy standartlar bilan uyg‘unlashtirish bo‘yicha amaliy chora­tadbirlar ko‘rilib, inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash masalasi amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning bosh mezoniga aylanib bormoqda.

So‘nggi yillarda bir qator qonunlar takomillashtirildi. Jumladan, qonunchiligimizni BMTning “Qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qo‘llashga qarshi konvensiyasi” (Nyu¬York, 1984 yil, 10 dekabr) talablariga moslashtirish maqsadida Jinoyat kodeksiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilganligini alohida e’tirof etish mumkin. Aynan, ushbu masala 2021 yil 26 iyundagi Prezident qarorining 6 bandida alohida topshiriq qilib berilgan edi.

Bu borada mamlakatimizda Prezidentimizning 2020 yil 22 iyundagi farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha milliy strategiyaning qabul qilinganligini alohida e’tirof etish lozim.

Inson huquqlari bo‘yicha milliy strategiyada sud-huquq sohasini yanada demokratlashtirish, Konstitutsiya ustuvorligi, qonun oldida tenglik, insonparvarlik, adolatlilik, sud hokimiyatining mustaqilligini ta’minlash, sud jarayoniga tortishuv tamoyillarini tatbiq etish, aholining odil sudlovga bo‘lgan ishonchini oshirish, tergov ustidan sud nazoratini kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar majmui qabul qilindi.

Shuningdek, sudlarda ishlarni ko‘rib chiqishda adolatni, ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash uchun «Elektron odil sudlov» tizimi joriy etildi. Aholiga bepul yuridik yordam ko‘rsatish tizimi, Advice.uz huquqiy ma’lumotlar tizimining imkoniyatlarini kengaytirish hamda fuqarolarga bepul huquqiy maslahatlar xizmatini ko‘rsatuvchi «Madad» nodavlat-notijorat tashkilotini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlar qabul qilindi.

Sud-huquq sohasida ma’muriy, jinoiy, jinoyat-protsessual va jinoyat¬ijroiya qonunchiligi takomillashtirib borilmoqda hamda insonparvarlik tamoyiliga yanada moslashtirilmoqda. Afv etish va jamoat birlashmalarining kafilligi ostida shaxslarni jazodan ozod qilishning mutlaqo yangi tizimi joriy etildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining Jasliq qo‘rg‘onida joylashgan ixtisoslashtirilgan jazoni ijro etish koloniyasining yopilishi muhim insonparvar voqelik bo‘ldi. Qabul qilinayotgan chora-tadbirlar natijasida ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan mahkumlarning soni 2,5 baravar kamaydi.

Shu bilan bir qatorda sud jarayonlarida tenglik va tortishuv tamoyillarini to‘liq joriy qilish, advokaturani mustaqil, ishonchli huquqni himoya qiluvchi institutga aylantirish, malakaviy yuridik yordam sifatini hamda advokat kasbining nufuzini oshirish, inson huquqlari sohasida ixtisoslashgan huquqshunoslarni tayyorlash tizimi takomillashtirildi. Fuqarolarni tengsizlikning har qanday ko‘rinishlaridan hamda aholining zaif qatlam vakillarini kamsitishlardan himoya qilish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Inson huquqlari va gender masalalari bo‘yicha uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish, jamiyatda qonunga hurmatni shakllantirishning zamonaviy usullari joriy etib borilmoqda.

Shuningdek, mamlakatimizda inson huquqlari bo‘yicha qonunchilikning takomillashtirilishi Ombuds an faoliyatini ham samarali amalga oshirishga zamin yaratmoqda. So‘nggi yillarda Ombudsman faoliyatining mamlakatimizdagi inson huquqlari bilan bog‘liq islohotlarda sezilarli darajada rivojlanayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining himoya qilinishi hamda uning amalda oliy qadriyatga aylanishi Ombudsman faoliyatining asoslaridan biriga aylanib, fuqarolarning murojaatlari bilan ishlash uning faoliyatida asosiy o‘rinni egalladi.

Mamlakatimizda 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida ham inson va uning qadr-qimmati, huquqiy manfaatlari va erkinliklari bosh mezon qilib olingan hamda bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarimizning asosiy hujjati bo‘ldi.

Shuningdek, jamoatchiligimiz va xalqimiz bilan keng muhokamalarda bildirilgan takliflar asosida ishlab chiqilgan va Referendum orqali qabul qilingan yangi tahrirdagi Konstitutsiyada inson huquqlariga oid normalar soni 3,5 barobarga oshdi va inson huquqi va erkinliklariga oid bu normalar Bosh qomusimizning qariyb 50 foizdan ortig‘ini tashkil qildi.

Asosiy qonunimizga “Miranda qoidasi”, “Xabiyes korpus” instituti kabi yangi himoya vositalari kiritildi. Bularning barchasi inson huquqlari sohasidagi islohotlarning izchilligini, ortga qaytmasligini ko‘rsatadi. Ta’kidlash joiz, bugungi kunda demokratik yangilanishlar yo‘lida ildam odimlayotgan O‘zbekistonning eng ulug‘ maqsadi, eng avvalo, xalqimizni rozi qilish hamda inson qadrini ulug‘lashga qaratilgan, desak adashmagan bo‘lamiz.

Bugungi kunda inson huquq va erkinliklariga doir qonunlarimiz yetarli darajada xalqaro normalarga muvofiq takomillashtirildi hamda qabul qilingan qonunlarimizning to‘liq ijrosi va qonun ustuvorligini ta’minlash barchamizning asosiy vazifamiz bo‘lib qolishi kerak.

Zuxra IBRAGIMOVA,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri

o‘rinbosari