Inson kapitaliga investitsiyalar

Ma'lumki, Respublikamiz innovatsion iqtisodiyot sari harakatlanmoqda, bu barcha resurslardan hozirgi va kelgusi avlodning farovonligi uchun oqilona foydalanish demakdir. Bu maqsadga odam resursi – “inson kapitali”ga, ya'ni, ilmiy kadrlarning intellektual qobiliyati, injener-texnik xodimlar, biznes vakillari va sanoatchilar, birinchi navbatda venchur kapitali (qaltis korxonalar va ilmiy-texnika taraqqiyotini rag‘batlantirishda yangi uslub, g‘oya va loyihaga investitsiya ajratiladi) bilan shug‘ullanuvchilar bilan sheriklik qilish orqali erishish mumkin.

Ma'lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda tadqiqot xarajatlariga ajratmalar  hissasi juda  past: 2016 yilda  yalpi ichki mahsulotning  - 0,21 foizini, 2017 yilda – deyarli ikki marta ko‘p bo‘lsada,  u Koreya Respublikasida – 4,2, Yaponiyada – 3,3, AQSh va Germaniyada – 2,8 foizni tashkil qilgan. Yuqorida qayd etilgan strategiyaga muvofiq, 2021 yilgacha uni 0,8 foizga oshirish belgilangan. Boshqa dolzarb yo‘nalish sohalar va milliy doirada - kooperatsiyani rag‘batlantirish va  innovatsion klasterlar yaratish belgilangan.  Shu bilan birga, intellektual mulkni mukammallashtirish o‘z mevasini beradi.

Boshqa mamlakatlarning innovatsion rivojlanishga o‘tish yo‘lidagi tajriba va xatolarini tahlil qilinsa, investitsiyalarni aktiv va passivga bo‘linadi degan xulosaga kelish mumkin. Birinchisi – sifatning o‘sishi va mehnat unumdorligi va bilim berish, Ilmiy-Tadqiqot va Tajriba-Konstruktorlik ishlari (NIOKR— yangi tayyor mahsulot yoki texnologiya yaratishga qaratilgan, yangi bilim va uni amaliy qo‘llashdagi jami ishlar),  informatsion-kommunikatsiya texnologiyasi (IKT) va uskunalar, faol yashash, hayot davomiyligini uzaytirish va shunga o‘xshash. Ikkinchisi – talab etilmagan hashamatli  va boshqa qurilishlar qilish. Faollikni keskin oshirish va vaqtincha passivini to‘xtatish, o‘z muddatini oqlashini hisob-kitobini yuritish va har so‘mning to‘la unum keltirishini, suv, yer, yer osti boyliklari, materiallar va energiyani chiqarilgan mahsulot va xizmat ko‘rsatish birligiga xarajatlarini qisqartirish. Shuni ta'kidlash o‘rinli, Yevropada qo‘yilgan mablag‘ni samaradorligi, jumladan, kapital va uy-joyni gorizontaliga emas, aksincha, vertikaliga, har binoni yer sathidan 20-30 qavat va uch-besh qavat yer ostiga qurish. Bu bilan yer resurslarini va infrastrukturani (bizda ularni qisqartirishga intiladilar) ma'lum darajada iqtisod qilinadi, axir, bir qavatli uylar tom qismi  uchun ko‘p miqdorda metallni, garaj, kanalizatsiya, suv-gaz uzatgich quvurlari, elektr tarmoqlarini talab etadi.

Iqtisodiyotda innovatsiyaning darajasi, informatsion kommunikatsiya texnologiya (IKT)sini va jamiyatga raqamlashni kirib kelishi bilan aniqlanadi. Barcha inson kapitali ko‘rsatkichlaridan eng katta korrelyatsiyalash IKTni rivojlanishi bilan, tadqiqotda qatnashuvchilar hissaga ega bo‘ladi, ommalashtirishning (bu ehtimollik nazariyasining asosiy terminlaridan biri, ikki va undan ko‘p tasodifiy o‘lchamlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi o‘lchov) muhim omiliga aylanadi va joylarda eng oliy yechimlardan foydalaniladi. Ya'ni, fandagi tartib-qoidalar faqat bilim va texnologiyalarni yetkazib berishdan iborat emas. Olimlarning ilg‘or fikrlari, qarashlari, nuqtai nazarlarini jamlab, yetkazishga yordam beradi.

Hozir turli sohalarda “aqlli” texnologiyalar – davlat boshqaruvi, iqtisodiyot, uy-joy-kommunal xo‘jaliklarda, ijtimoiy sektorda, shahar infrastrukturasi biznesda joriy etilmoqda. Lekin barcha bunday ishlanmalar, bino va uskunalar – omilkorlik bilan foydalanilmas ekan, u o‘lik to‘planilgan narsaga aylanadi. Ilgarilab harakat qilishning asosiy manbasi – “aql boyligi” (kapital mozga), yoki intellektual boylikka (intellektualьnыy kapital) erishish. Shuning bizda bilim berish sifatini oshirish  va shu bilan barcha darajada qamrab olish ustuvorligi, kadrlarni uzluksiz tayyorlash tizimini kuchaytirish, iqtisodiyot talabidan kelib chiqib, uning egiluvchanligini ta'minlash juda muhim.

 “Aqlli” ta'limga o‘tish zarur – bolalarda o‘ziga xos, asl bilimlar mexanizmini yaratishni  shakllantirish, innovatsiya va uning o‘z oilasi farovonligi uchun samarali qo‘llash zarur. Uni o‘zbek xalqiga va xududlarda yashayotgan aholiga to‘laligicha qo‘llash darkor. Har bir bolani yoshligidan iste'dodli (matematika, kimyo, rassom, musiqachi ...) ekanligini aniqlash va ularning mantiqli ilmini yaxshilash omillarini kompleks tahlili asosida, kelajakda yuqori malakali ong-bilim darajasida, saviyasi yuqori, mutaxassis bo‘lishi uchun xotirasi va fikrlash tezligi tarbiyalash kerak.   Yangi avlodning eng yorqin vakillariga, katta ishonchlar bildirib, o‘ziga xos va alohidaligini e'tiborga olib, xuddi Germaniya, AQSh, Koreya Respublikasi va boshqalar kabi ular uchun alohida kiritilgan dasturlarda tayyorlash mumkin. (Prezidentimizning Xorazm viloyatiga tashrifida tanishtirilgan mental arifmetika sinfi, maktab., shuningdek, bu borada “Prezident maktab”larini ochish bo‘yicha ko‘rsatmalaridan “namuna” sifatida foydalanish kerak).

Bu yerda nafaqat davlat asosiy rol o‘ynashi, ota-onasi, bobo va buvisi har kuni bolalar uchun vaqt topishi kerak, chunki o‘qitish va tarbiyalash, qobiliyatini yaxshilash, an'analarni yetkazish, bilim, muammoni yechimida tajriba va ko‘nikma, doimo omillarini tahlil qilish va uning rivojlanishiga shart-sharoit yaratish kerak. Shunday qilish kerakki, bolalar iste'dodidan to‘g‘ri foydalana olsin va munosib faoliyat yo‘nalishini  topib olsin. Axir mevadan  daraxti ko‘p hosil olish uchun yerni yaxshilab, yumshatiladi, o‘g‘itlab ekish, sug‘orib turish talab etiladi. Innovatsiyadan ham yuqori natijalarga erishish uchun miya qobiliyatiga investitsiya yo‘naltirish kerak bo‘ladi. Ba'zi oilalar bolalariga faqat bog‘ yaratib berish, mol ko‘paytirish, uy-joy qurib berishni, asosiy boylikka ega qilish deb hisoblaydilar. Ammo bu bilan bolalarining miya qobiliyatini o‘stirishga yetarlicha e'tibor bermaydilar. Agar farzandlarning miya qobiliyatini o‘stirsak, ularning o‘zi bizga qaraganda, bir necha bor ko‘p bog‘-rog‘, mol-hol, hashamatli qasrlar qurishi mumkin. Buning uchun oilalarda tarbiyani ushbu qirrasiga e'tiborni kuchaytirilishi, ta'lim va sog‘liqni saqlash sohalari tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqib, joriy etsalar ayni muddao bo‘lar edi.

Ta'limga innovatsiyalarni joriy etish,  maktab hayotiga, pedogogik kollektivning ishiga, har bir o‘qituvchi va o‘quvchilarning ongi va faoliyatiga, maktab va ota-ona hamkorligiga ozmi-ko‘pmi o‘zgarishlar kiritadi. Bu o‘zgarishlar ta'lim sifatini, tarbiyaviy ish natijalarini, maktabni boshqarishni, o‘qituvchilarning saviyasini, maktabning oila va jamoatchilik bilan o‘zaro munosabatlarini yuqoriroq pog‘onaga ko‘taradi.   

Uzoq yillar davomida munosib ravishdagi kadrlarni, shu jumladan, tadbirkor va muallim, o‘qituvchi (pedogog)larni tayyorlash uchun katta to‘siq, g‘ov  oliy o‘quv yurtlariga abituriyentlarga kirish sinovining sifati bo‘lib keldi. Barcha bolalar uchun adolatli va teng bo‘lishi uchun jahon amaliyotidagi qabul qilish usuli, ya'ni, munosib bilimi, arzigulik, xizmati, mehnat qilgan bo‘lsa,  yagona kam o‘tadigan ballda qabul qilishga  murojaat qilish mumkin edi.

Bunda Toshkentdagi Xalqaro Vestminster universitetidagi qo‘llanib kelinayotgan Buyuk Britaniya tajribasi ham qiziqarli. U yerda oliy o‘quv yurtining birinchi kurs talabalari, o‘xshash fanlardan yagona “Foundation Year” rejasi (ijodiydan boshqa) bazaviy dasturi asosida shug‘ullanadi. Bir yil o‘qishgandan so‘ng, qobiliyati, qiziqish va ishtiyoqi aniqlanib, shundan so‘ng  ularni bakalavriyat yo‘nalishi bo‘yicha taqsimlanadi.

Magistraturaga  maqsadli qabul ham dolzarb, u yerga  puxta saralaщ, shu jumladan, mnemonika(xotirani yaxshilash usuli) mantiqchilikni (logika) va chet tillarini (lingvistlik) bilish (chet ellarning GMAT, SAT, TOEFL, IELTS testlari va boshqalar) qobiliyatlarini tekshirish kerak. Germaniya, Janubiy Koreya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda bilim berishning ushbu darajasi, ko‘pincha ingliz tilida tashkil etilgan, bu yoshlar uchun katta istiqbol ochadi. U yerda o‘quv yurtini bitirishdagi malaka ishlarini chet tillarida himoya qiladi, joriy etilgan ilg‘or loyihalar yoki ularni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirgan talabalarni ham qabul qilishlari mumkin. Ularning ilmiy rahbar bilan shug‘ullanishi, bakalavriatda boshlagan ishlarini, tadqiqotlarini amalda tugallagan bo‘lsa, bu kabilarga kompaniyalar qiziqish bildirib, tadbirkorlariga homiylik qilishlari mumkin.

O‘zbekiston televideniyesi dasturlarida namoyish etilgan, mamlakatimizdagi  bir nechta oliy o‘quv yurtlarining talabalari bilan suhbatlarni ko‘rib,  ayrim talabalarning xotirasi pastligini, xatto kechagi o‘qilgan ma'ruzalar  mavzularni ham eslay olmagani, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha bilimi darajasi o‘rganilganda,  ular kelgusida amalda foydalanishi kerak bo‘lgan asbob-uskunalarning ishlash printsiplarini xatto jo‘yali tushuntirib berolmaganligi, kishini afsuslantiradi.

Innovatsion iqtisodiyotda oliy ma'lumotlilar, ayniqsa magistrlarning 60 foizidan ortig‘i band bo‘lmog‘i kerak. Mamlakatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev allaqachon qabul kvotasini oshirgan, shu bilan birga,  uning tashabbusi bilan davlat-xususiy hamkorligi asosida oliy o‘quv yurtlari tashkil etilmoqda, byudjetdan uncha ko‘p bo‘lmagan xarajat evaziga va yoshlarni keng qamragan holda qabul qilinishi,  ularning o‘z holiga tashlab qo‘yilmay, yot g‘oyalarga berilib ketmasligini ta'minlaydi. Bunda eng muhimi, yuqorida  qayd etilganidek, AQShdagi kabi jiddiy nazorat bo‘lishi lozim.

Xalqning hayot darajasini yaxshilanishi, intellektual va kasbiy (professional) qobiliyatini o‘sishi, shuningdek, faol hayotini o‘rtacha davomiyligini  belgilab beradi. Bu yerda “aqlli” tibbiyotga mablag‘ sarfini ko‘paytirmasdan bo‘lmaydi. “inson kapitali”, genofond to‘liq, ko‘p sabablarga ko‘ra, sog‘likning pasayishi bilan bog‘liq. Ularning ichida: avloddan avlodga meros bo‘lib qolayotgan kasalliklar, shu jumladan, yangi yosh oila qurish va bolalar tug‘ilishida oldindan mavjud xastalikni davolamaslik, foydali mikroelementlar, aminokislotalar va vitaminlarning ratsionda yetishmasligi, alkogol va tamakini keragidan ortiq iste'mol qilish, surunkali toza kislorod va suvning yetishmasligi, noto‘g‘ri tanlangan sport turi va u bilan  shug‘ullanish me'yori, doimiy ruhiy zarba va yomon uyqu keng tarqalgan. Bu qo‘shimcha fikrlashni rivojlantirish va bilimni umumiy sog‘-salomatlikni yetishmasligi, unchalik ommaviy ravishda aqli uchun “fizkulьtura”, xotirani mashq  qo‘llanilmasligini ham qo‘shish mumkin. Bu kabi  bo‘shliqni yo‘qotish uchun ta'lim va sog‘liqni saqlash sohalari vakillari bir bo‘lib (tandem),  hal etishlari kerak.

Har bir insonga ovqat, taom organizmning normal hayoti uchun xuddi qurilish materiali va energiya kabi manba hisoblanishini yaxshi biladi.  Vrachlar tasdiqlashicha, ratsional ovqatlanish – kattalar uchun yuqori ish qobiliyati va bolalar uchun esa o‘sish va rivojlanishida muhim sharoitdir. Organizmning normal o‘sishi, rivojlanishi  va hayot faoliyatini zarur maromda ushlab turish uchun oqsil, yog‘, uglevodlar, vitaminlar va mineral tuzlar kerak miqdorida bo‘lishi zarur. Muvofiq tarzda (neratsional) ovqatlanmaslik – yurak va tomirlarning, ovqat hazm qilish organlarida kasalliklar paydo bo‘lishi, shuningdek, modda almashishi bilan bog‘liq kasalliklarga bosh sabab hisoblanadi. Muvofiq tarzda (ratsional) ovqatlanish – nafaqat modda almashinuvi, xatto boshqa ko‘pgina kasalliklarning oldini olishda muhim va zaruriy shartdir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma'lumotiga ko‘ra, 33 foizdan ortiq aholi, yuqorida qayd etilgan: kalьtsiy, magniy, temir, yod kabi mikroelementlarning yetishmasligidan, yashirin ocharchilik bilan bog‘liq intellektual rivojlanishning yetarli darajada emasligidan qiynalmoqda

Natijada – bilim olishga va mos ravishdagi kasbida “muvaffaqiyat”  uchun qobiliyati past. Eng kam iste'mol savatidagi bu yetishmaslikni, ayniqsa, bolalar o‘rtasida bartaraf etishi kerak. Sog‘lom avlodni shakllantirish uchun butun ovqatlantirish sifatli, ekologik toza, zararli aralashmalar va konservantlarsiz bo‘lishi lozim. O‘rni kelganida shu aytish kerakki, fuqarolarning hayotini munosib ravishda iste'mol savati huquqiy ta'minlanishini qo‘llab-quvvatlash “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalar yili” Davlat dasturining bandlaridan biriga kiritilgan. Bu aholini manzilli himoya nuqtai nazaridan – nafaqat bolalar, aksincha, kam ta'minlangan oilalar, pensionerlar uchun ham muhim. Lekin ushbu hujjat vaqtincha  e'lon qilinmadi...

Hozirning o‘zida barcha omillarni hisobga olish kerak, chunki O‘zbekiston aholisi o‘smoqda, tabiiy resurslar va boshqa resurslar kamayib bormoqda. Boshqa mamlakatlarning yo‘l qo‘ygan xatosini takrorlamay, bilimni to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiyotga yo‘naltirishga intilish, respublikada turli sohalar uchun yangi yaratilgan, patentlar asosida ularni chet ellarga chiqarish (eksport) zarur. Yoki boshqa variant – iqtisodiy va huquqiy asosda malakali ishchi kuchlarini, unga talab, bo‘sh ishchi o‘rni bo‘lgan (vakansiya) holda va  katta maosh to‘laydigan davlatlarga (Xitoy tajribasi va Hindistonni IKT sohasida) ishga yuborishga tayyorlash zarur. Olingan daromadni boshqa tovar va xizmatlarni sotib olish va import qilishga yo‘naltirish kerak.

Respublikamizni innovatsion yo‘lga (relьs) o‘tkazilishi bilan nimaga erishiladi? Uning milliy iqtisodiyotining rivojiga keng yo‘laklar ochilib, tadqiqot markazlarining faoliyati kengayadi, ishlanmalar va fanga asoslangan (naukoyemkix) texnologiyalarni qo‘llash, bilim darajasi va “inson kapitali”ning sifati oshiriladi. Bularning barchasi mamlakatni yaqin hamda olis istiqboldagi mustahkam  rivojlanishini muvozanatga keltirishga xizmat qiladi.

 Saidaxror G‘ulomov.

O‘zbekiston Fanlar akademiyasi, akademigi,

Davlat statistika qo‘mitasining kadrlarni

qayta tayyorlash va statistik tadqiqotlar

markazi  kafedra mudiri.

Kamoljon  Shadimetov

Xalqaro Ekologiya, inson va tabiat

xavfsizligi Fanlari akademiyasi, akademigi,

O‘zbekiston “Adolat” SDP “Innovatsiya,

muqobil energetika targ‘iboti markazi rahbari.