“Jimjitlik”da mevali daraxtga tosh otildimi?

“Siyosat” jurnalida siyosiy fanlar doktori, professor Muqimjon Qirgʻizboyevning chop etilgan “Jimjitlik” maqolasini qiziqish va diqqat bilan oʻqib chiqdik. Bir savol tugʻildi, u tahliliymi yoki tanqidiymi? Tan olish kerak ham tanqidiy va tahliliy maqola yozilgan. Sir emas, tanqid kelajakning mevasi, ammo qachonki tanqid asosli boʻlsagina u adolat yoʻlida xizmat qilishi tarixiy haqiqatdir. Darhaqiqat, Yangi Oʻzbekistondagi oʻzgarishlar nafaqat tanqid va tahlil bilan cheklanishni, balki tanqid darajasiga koʻtarilgan muammolarga oʻzining amaliy va hayotiy takliflarini berishni ham talab qiladigan davrda yashab kelmoqdamiz. Fikrlar xilma-xilligi va ana shu rangin oʻy-qarashlarni emin-erkin bildira olinadigan jamiyatdan rivojlanishni kutish mumkin. Haqiqat bahslarda tugʻilgani kabi kamchiliklarni roʻy-rost aytish xatolarni vaqtida tuzatishga imkoniyat yaratadi.

Umuman, maqolaning boshlanishidan yakuniga qadar bugungi partiyalar faoliyatidan qoniqmaslik xavotir bilan tilga olingan. Biz baʼzi bir fikrlarni qabul qilsak, baʼzilariga oydinlik kiritish maqsadida oʻz munosabatimizni bildirmoqchimiz. Maqola “Jamiyat instituti sanaladigan partiyalar faoliyatini kuzatgan kishida goʻyoki ular jamiyatni rivojlantirish omili vazifasini bajarish oʻrniga faqat oʻzlarining mavjudlik belgilarini saqlab qolishga urinayotgandek tasavvur uygʻotishi muqarrar”degan jumla bilan oʻziga jalb qiladi. Siyosiy faol yoki jamiyatning ilgʻor aʼzosi boʻlmagan fuqarolar maqolani oʻqib, “siyosiy partiyalar jamiyat uchun keraksiz unsur ekan”, degan tushunchaga kelishi muqarrar. Bugun xalqimiz tub islohotlarga daxldorlik hissi oshayotgan bir vaqtda bu kabi asossiz gaplar bilan odamlarni chalgʻitish kerakmikan?

Nazarimda, avvalgi va hozirgi jarayonni muqoyasa va mushohada qilsak, siyosiy partiyalar ancha jonlandi. Buning isbotini his etish uchun oxirgi deputatlik va Prezidentlik saylovlariga nazar solish kifoya. Unda partiyalararo bahs-munozara, nomzodlarning keskin fikrlari va ushbu nuqtai nazarlarning keng jamoatchilik tomonidan faol kuzatilib, baho berilganini koʻrish mumkin.

Muallif bir oʻrinda partiyalarning quyi organi — boshlangʻich partiya tashkilotlari yaxshi ishlamayotganini taʼkidlaydi. Lekin aynan soʻnggi saylovlar BPT partiya uchun katta kuch ekanini koʻrsatib qoʻydi. Saylovoldi dastur uchun gʻoyalar yigʻish, nomzod koʻrsatish, tashviqot olib borishda koʻplab faol BPTlar jonbozlik koʻrsatdi. Jumladan, “Adolat” partiyasiga 6866 ta boshlangʻich partiya tashkiloti birlashgan boʻlib, ularning aksariyati tibbiyot, taʼlim, ishlab chiqarish sohasi vakillari bilan boyigan. Samarqand davlat chet tillar instituti, Toshkent pediatriya tibbiyot instituti, Urgut tuman tibbiyot birlashmasi, Mirobod tumanidagi “Oʻztemiryoʻlmashtaʼmir” korxonasi, Bektemir tumanidagi “Magma group” MCHJ, Pastdargʻom tumanidagi “Kamalak invest” MCHJ kabi BPTlar gʻoyalarimiz atrofida koʻplab insonlarni jipslashtirmoqda.

Maqolada asosan universitet va institutlarda tadbir oʻtkazish tanqid qilingan fikrga ham qoʻshila olmaymiz. Zero, kelajak bunyodkorlari sanalmish yoshlarning siyosiy ongini oshirmay turib, qanday qilib siyosat olamida taraqqiyotga erisha olamiz? Yoshlar bugungi siyosiy nafasdan bahra olsin, jarayonlarni tushunsin, bilsin, maqsadimiz shu. Maqolada taʼlim muassasalarida koʻp tadbir oʻtkazish qoralanadi-yu, yana bir necha satr quyida partiyalar intellektual salohiyatli yoshlarni jalb qilolmayotganlikda ayblanadi. Bu oʻzi bayon etgan fikrni inkor qilish emasmi? Mayli, bu boshqa masala. Aytmoqchi boʻlganimiz, yoshlarga qaratilgan ishlarni ham birgina jumla bilan yoʻqqa chiqarish adolatdan emas. Xususan, “Adolat” SDP tomonidan 2022-yilning oʻzida 4 600 ta tadbir tashkil qilindi, unda 280 400 nafar yigit-qizlar qatnashdi. Yana tadbirbozlikda ayblamang, keling, amaliy ishlardan gapiraylik: 1208 nafar yoshlarning bandligi taʼminlandi, 200 yosh tadbirkorga oʻz biznesini yoʻlga qoʻyishga koʻmaklashildi, 396 yosh oilaning ajrimi oldi olindi.

Yaʼniki, maqolada siyosiy partiyalar orasida muxolifat partiya yoʻqligi kabi siyqasi chiqib ketgan gaplarni qayta-qayta takrorlashdan nima maqsad? Axir, ayon-ku, har bir siyosiy partiya bir-biriga nisbatan muxolifatdir. Shu sababli ham Oliy Majlis Qonunchilik palatasida, xalq deputatlari hududiy va mahalliy Kengashlari sessiyalarida siyosiy partiyalar raqobati mavjud va yil sayin keskin tus olmoqda.

Maqolada siyosiy partiyalarning saylovoldi dasturlari bir biriga hamohangligi ham tanqid qilingan. Fikrimizcha, bunga hojat yoʻq. Yurtimiz bir, muammolarimiz umumiy, yechimini ham faqat birgalikda, hamohanglikda hal qila olishimiz muhim. Aniqrogʻi, har bir partiya dasturi muammolar yechimiga maʼlum bir qirradan qarasa-da, ularning maqsadlari yagonadir. Aytaylik, “Adolat” SDP saylovoldi dasturida hududiy va mahalliy darajadagi sudlarni birlashtirish orqali fuqarolarning ovoragarchiligiga barham berish masalasini koʻtargan. Boshqa partiyalarning saylovchilari shu kabi ovoragarchilikka duch kelmaydimi? Demak, qarashlarning asl maqsadi ham bir-biriga yaqin boʻlishi tabiiy holatdir.

Bir necha bor tilga olingan “Saylovoldi vaʼdalar bajarilmayapti” iddaosi ham nooʻrin. Shu oʻrinda yana bir bor oʻn yil avvalgi va hozirgi saylovoldi dasturlarni taqqosiy oʻrganishni tavsiya qilgan boʻlardik. Amaldagi saylovoldi dasturlarda jonli gaplar, keskin fikrlar, amalga oshirsa boʻladigan real tashabbuslar talaygina. Ular vaʼdaligicha qolib ketmagani ham rost. Asosiysi gʻoyalarimiz oʻrinli ekanligi hayotda oʻz aksini topyapti va hukumat tomonidan, qolaversa, xalqimiz tomonidan iliq qarshi olinyapti. Misol uchun, aynan “Adolat” partiyasi tomonidan Oʻzbekistonda elektron hukumatni joriy etish taklif etilgan edi. Hozirda bu tashabbus roʻyobga chiqib bormoqda.

Lekin gapda jon bor deganidek, dasturlar qotib qolgan dogma emas, ular juda egiluvchan shuning uchun dasturlarni doimo xalq talabidan kelib chiqib ixchamlashtirib borish muhim deb hisoblaymiz.

Shu joyda hisobot uchun emas, balki amaliy dalil keltirish maqsadida, “Adolat” SDP fraksiyasi yigʻilishlarida oʻtgan uch yil davomida 200 ga yaqin masala koʻrib chiqilgani, ularda partiya deputatlari tomonidan 400dan ortiq takliflar berilgani, 80 foizi esa partiya saylovoldi dasturidan kelib chiqadigan masalalar ekanligi hamda shu davrda 5521 ta xalqning murojaatlari koʻrib chiqilgani va hal boʻlgani ijobiy koʻrsatkich, desak mubolagʻa boʻlmaydi.

“Jimjitlik” hukm surgan jamiyatda esa bu kabi ishlar boʻlmaydi. Bular balkim kim uchundir arzimagan, juda kamtar tuyular, lekin partiyalarga murojaat qilib, oʻz muammolarini hal qila olgan oddiy insonlar uchun bu muhim.

Muallif xorij tajribasiga yana eʼtiborni qaratib, koʻproq AQSH amaliyotini qoʻllab-quvvatlagan. Mustaqilligimizga 30 yildan oshdi. Xorij tajribani juda koʻp oʻrgandik. Axir, AQSH qonunlari oʻzbekistonliklar uchun emas, balki faqat amerikaliklar uchun mos va xos ekanligini ham anglaganmiz. Fikrimizcha, hozirgi yangi bosqichda endi oʻzligimizni, noyob tajribamizni chuqur oʻrganishimiz zarur. Shundagina oʻzimizning chuqur tomirlarimizni ich-ichidan oʻrganilgan tahlil va tanqidlar oʻzimizga foyda keltira boshlaydi. Koʻppartiyaviylikka asos soluvchi mamlakat qonunlari aynan Amerika Qoʻshma Shtatlari yoki Rossiya tajribasiga emas, oʻzbek davlatchiligining tarixiy anʼanalariga, zamonaviy davlatchilik va parlamentarizm borasida toʻplangan tajribalarga, rivojlangan davlatlar amaliyotiga toʻliq mos kelishi barobarida, ijtimoiy-siyosiy islohotlarning mantiqiy davomi, mamlakatning davlat-huquqiy va siyosiy tizimini bosqichma-bosqich tadrijiy rivojlantirishning natijasi sifatida kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari tashlangan muhim qadam boʻlganligini inkor etmaslik kerak.

Bilamizki, siyosiy partiyalar bu demokratiyaning koʻzgusi. Buning yaqqol isboti sifatida boʻlib oʻtayotgan saylovlarni misol keltirish mumkin. Oʻtgan yili 24-oktyabr kuni boʻlib oʻtgan saylovlarda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentligiga mavjud siyosiy partiyalar qonun hujjatlarida belgilangan barcha talablarni bajargani uchun ham nomzod koʻrsatish huquqini qoʻlga kiritishdi. Agar maqolada aytilganidek, nomunosib darajada partiyalar boʻlganida edi, qaysi saylovchi, kim ularni qoʻllab-quvvatlagan boʻlar edi? Yevropa kuzatuvchilari missiyasi ham oʻzlarining hisobotlarida partiyalar faolligini alohida qayd etganligini inkor etish juda qiyin. Bu yangi Oʻzbekistondagi partiyalarning yangicha uslubdagi ishlashining namunasi va eʼtirofidir.

Maqolada muallifning deputatlar besamar faoliyat olib borayotgani haqidagi tanqidiga, fikrimizcha vaqt oliy hakam, bunga xalqning oʻzi obyektiv baho berishga qodir. Bugun oshkoralik, ochiqlik zamonida har kim oʻzi saylagan deputatning faoliyatini baholashga barcha sharoitlar yaratilgan. Baho berish uchun esa bajarilgan ishlardan boxabar boʻlish muhimdir. Masalan, birgina “Adolat” SDP deputatlari misolida qaraydigan boʻlsak, mahalliy deputatlar tomonidan 2020–2022-yillarda 13 ming 580 ta deputatlik soʻrovlari kiritilgan, 6 ming 732-marta mansabdor shaxslarning hisobotlari eshitilgan, doimiy komissiyalarga 3 ming 648 ta, Kengash sessiyalariga 1 ming 767 ta masala kiritilgan. Bunday misollarni yana koʻplab keltirish mumkin. Bular baho bera oladigan amaliy ishlar va dalillardir.

Siyosiy partiyalar fraksiyalarining Qonunchilik palatasidagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan yana bir qancha qoʻshimcha vakolatlar bor. Masalan, Qonunchilik palatasining Kengashi qonun loyihasini bir vaqtning oʻzida masʼul qoʻmitaga va partiya fraksiyalariga topshirishi shart, masʼul qoʻmita fraksiyalarning fikrlari va takliflarisiz qonun loyihasini Qonunchilik palatasida koʻrib chiqishi uchun qabul qilish yoki qilmaslik masalasida oʻz xulosasini chiqarishga haqli emas.

Xuddi shunday, Davlat byudjeti loyihasining Qonunchilik palatasidagi muhokamasi ham dastlabki tarzdayoq fraksiyalar ishtirokida amalga oshiriladi. Bu normalar ham siyosiy partiyalar fraksiyalari faoliyatiga tatbiq etilib, har bir qonun loyihasi hali umumiy tarzda koʻrib chiqilishidan avval, yaʼni Qonunchilik palatasi muhokamasiga qabul qilish masalasi dastlabki tarzda fraksiyalarning muhokamasiga kiritiladi. Siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasidagi ishtiroki shu tariqa oʻzining ijobiy samarasini bermoqda, fraksiya aʼzolarining masʼuliyatini ham yanada oshirmoqda.

Muallif “Nima uchun oʻtgan davr ichida fuqarolar oʻz muammolari bilan siyosiy partiyalarga deyarli murojaat qilmay qoʻydilar? Chunki aksariyat partiya vakillarining hal etish uchun resurslari va xohish-eʼtibori yoʻqligini juda yaxshi bilishadi. Vaholanki, ijtimoiy muammolar yechimini topish, inson huquq va erkinliklarini himoya qilish barcha partiyalarning dasturida balandparvoz soʻzlar bilan bitib qoʻyilgan”, deya partiyalarning ishiga “oʻz qarichi” bilan baho berishga hojat bormikan? Vaholanki, “Adolat” partiyasining birgina Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi deputatlari tomonidan har yili 4000-5000 nafar fuqarolar qabul qilingan. Tabiiyki, ularning muammolari deputatlarimiz tomonidan nazoratga olinib, yechim topilgan. Bu haqda ham istagancha misol keltirish mumkin.

Bilasizmi, “Adolat” SDP tizimidagi “Adolat qabulxonalari”ga fuqarolar va yuridik shaxslardan soʻnggi yillarda jami 9459 ta murojaat kelib tushgan. Ularning 5122 tasi (54%) partiya deputatlik guruhlari va faollari tomonidan tegishli ijro organlariga soʻrovlar chiqarish orqali hal etilgan boʻlsa, 2139 nafar (22%) fuqaroga huquqiy maslahat berilgan. 2198 ta (23%) dan ortiq murojaatlar esa taalluqliligi boʻyicha ijro organlariga yoʻnaltirilgan.

Partiya tomonidan jamoatchilik nazorati oʻrnatish yoʻli bilan hukumatning eʼtibori bolalar salomatligiga qaratilmoqda. Respublikadagi barcha maktablarda malakali bepul tibbiy xizmat koʻrsatish holati “Yoshlar salomatligi – partiya eʼtiborida” loyihasi doirasida Respublikadagi barcha umumtaʼlim maktablarida oʻquvchilar oʻrtasida tish, umurtqa (skolioz) va yassitovonlik kasalliklariga chalinganligi yoki chalinishi mumkinligi hamda maktablardagi umumiy tibbiy xizmat koʻrsatish holati oʻrganildi. Oʻrganishlar davomida soha mutaxassislari tomonidan tashkil etilgan tibbiy koʻriklar natijasida maktab oʻquvchilari orasidan “skolioz” kasalligi tashxisi qoʻyilgan bolalar soni 11 351 nafarni, yassitovonlik tashxisi qoʻyilgan bolalar 30 680 nafarni, kariyes kasalligiga chalingan bolalar soni esa 225 287 nafarni tashkil etishi aniqlanib, bu kasalliklarning oldini olish boʻyicha takliflar ishlab chiqildi va amaliy natijalarga erishilmoqda.

Bolalarga sifatli tibbiy xizmat koʻrsatish holatini yaxshilash boʻyicha deputatlar tomonidan doimiy komissiyalarga 35 ta, xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlarining sessiyalariga 68 ta masalalar kiritilib, tegishli masʼullarga vazifalar yuklatildi.

Muallif siyosiy partiyalarni saylovchilardan uzoq, boshlangʻich partiyalardan yiroq markazlashgan boshqaruv sifatida qoralagan. Bu fikrlar afsuski, muallifning partiya ishlaridan anchagina yiroqligidan, partiya matbuotidan bexabarligidan dalolat beradi. “Adolat” partiyasining oʻnlab loyihalaridan birgina “Aholi bilan yuzma-yuz” loyihasi muallif fikrlarini inkor etadi. Bu loyiha doirasida har bir tuman partiya faollari, shu jumladan deputatlari, “Ayollar qanoti”, “Yosh adolatchilar qanoti” kengashlari har haftaning aniq bir kunini saylovchilar bilan toʻgʻridan-toʻgʻri ishlashga bagʻishlaydi.

Soha mutaxassislari biror holatga nazar tashlab, tahlil qilar ekanlar, professional nuqtai nazardan yondashadilar, nazariya va amaliyotni tarozi pallalariga qoʻyishga intiladilar. Muqimjon Qirgʻizboyevning maqola doirasidagi fikrlari haqida ham shunday deyish mumkin. Xalq mushohadasi esa boshqacha. Ular koʻrib, his etganlari, guvohi boʻlganlariga tayanib borini aytadilar. Biz ham avvalo ana shu xalq ishonchiga kirish harakatidamiz.

Maqolaga oʻzimizning obyektiv fikr-mulohaza va munosabatimizni yakunlar ekanmiz, “Jimjitlik”ning dolzarb tomoniga yana bir karra eʼtibor qaratdik. Birinchidan, maqolaga partiyalar tomonidan berilayotgan asosli javoblar orqali xalqimiz nafaqat partiyalar haqida qoʻshimcha maʼlumotlarga ega boʻlishadi, balki partiyalarga yanada yaqinlashib, ularga murojaat qilish mumkinligiga ishonch hosil qilsa, ikkinchidan, ota-bobolarimizning “mevali daraxtga tosh otiladi” degan qimmatbaho oʻgitlari asosli boʻlib, otilgan tosh faqat foydaga boʻldi, deya fikrlarni yakunlaymiz.

Bahrom Abduhalimov,
“Adolat” SDP Siyosiy Kengashi raisi