Kredit qarzdorligini undirishdagi sud amaliyotlaridagi muammo va yechimlar

Maʼlumki, moliya-kredit tizimi har bir davlat iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri boʻlib, pul bozorining rivojlanishi, pul oqimini boshqarishi, davlatning investitsion jozibadorligini oshirishdagi ahamiyatini belgilaydi.

Fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining kredit olish kafolatini mustahkamlash va u bilan bogʻliq muammolarni ilmiy tadqiq qilib oʻrganish dolzarb masalaga aylanib bormoqda.

Soʻnggi yillarda sudlarda kredit undirish bilan bogʻliq ishlarni koʻpayishi, kredit undirish bilan bogʻliq ishlarni koʻrishdagi muammolarni oʻrganish zaruriyatini keltirib chiqardi.

Kredit shartnomasi boʻyicha qarzdorlikni undirish haqidagi ishlar Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, Oʻzbekiston Respublikasining “Ipoteka toʻgʻrisida”gi, “Garov toʻgʻrisida”gi, “Garov reyestri toʻgʻrisida”gi Qonunlari, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xoʻjalik sudi Plenumining “Kredit shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlar bajarilishini taʼminlash toʻgʻrisidagi fuqarolik qonun hujjatlarini qoʻllashning ayrim masalalari haqida”gi 2006 yil 22 dekabrdagi 13/150-sonli hamda “Sud amaliyotida bitimlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini tatbiq qilishda vujudga keladigan ayrim masalalar toʻgʻrisida”gi 2006 yil 22 dekabrdagi 17-sonli qarorlari hamda boshqa normativ hujjatlar asosida koʻrib hal qilinadi.

Mazkur toifadagi ishlarni sudlarda koʻrilishida yuzaga kelayotgan ayrim muammo va tushunmovchiliklarni yechimini topish, yoʻl qoʻyilayotgan xato-kamchiliklarni bartaraf etish, sudlarga tegishli yoʻllanma berish maqsadida, fuqarolik ishlari boʻyicha sudlar tomonidan 2022 yilda koʻrilgan mazkur toifadagi ishlar tahlil etildi.

Xususan, statistik maʼlumotlarga koʻra, respublika boʻyicha 2022 yilda fuqarolik ishlari boʻyicha sudlar tomonidan jami 238 774 ta kredit shartnomasi boʻyicha qarzdorlikni undirishga oid fuqarolik ishlari koʻrib chiqilgan. Ushbu koʻrsatkich, 2021 yilda (139 943 ta) bilan solishtirganda 41,39 foizga yoki 98831 taga oshganligini koʻrishimiz mumkin.

Sudlarda koʻrilgan ishlarning 192 029 tasi yoki 80,4 foizi qanoatlantirilgan, 2 296 tasi yoki 1,0 foizi rad etilgan, 43 433 tasi yoki 18,2 foizi koʻrmasdan qoldirilgan va 1 016 tasi yoki 0,4 foizi ish yuritishdan tugatilgan.

Bu davrda 73 441 ta kredit shartnomasi boʻyicha qarzdorlikni undirishga oid sud buyruqlari chiqarilgan. 2021 yilda bu toifa boʻyicha sud buyrugʻi chiqarilmagan.

Koʻrilgan ishlarning 194 590 tasi tijorat banklarining daʼvo arizalarini, 44 184 tasi mikromoliya tashkilotlarining daʼvo arizalarini tashkil etgan.

Banklar tomonidan sudlarga berilgan daʼvo arizalarning kreditlar toifasi boʻyicha tahlil etilganda, eng koʻp isteʼmol kreditlari hissasiga toʻgʻri kelib, umumiy miqdori 54 155 ta 27 trln. 748 mlrd. soʻmni tashkil etmoqda. Keyingi koʻrinda chorvachilik uchun ajratilgan kreditlar boʻlib, 21 132 ta 1 trln. 59 mlrd. soʻmlik, undan keyingi oʻrinlarda maishiy kreditlar 27 359 ta 2 trln. 743 mlrd. soʻmlik, boshqa kreditlar 91 944 ta 23 trln. 299 mlrd. soʻmlik.

Fuqarolik ishlari boʻyicha sudlar tomonidan 2022 yilda koʻrilgan ishlar asosan hududlar boʻyicha tahlil etilganda

Namangan viloyatida 50 294 ta, Toshkent shahri 45 404 ta, Fargʻona 44 116 ta, Аndijon 29 125 ta, Samarqand 25 327 ta, Surxondaryo 21 541 ta, Qashqadaryo viloyat sudlarida 19 886 ta boshqa sudlarga nisbatan koʻproq koʻrilgan.

2022 yilda Respublika fuqarolik ishlari boʻyicha sudlarning barchasida mazkur toifadagi ishlar soni 2021 yilga nisbatan koʻpaygan, jumladan, Namanganda 40 236 taga, Fargʻonada 23 933 taga, Toshkent shahrida 22 151 taga, Аndijonda 19 626 taga, Samarqandda 13 879 taga, Surxondaryoda 13 646 taga, Qashqadaryoda 10 610 taga, Toshkent viloyatida 9 675 taga, Sirdaryoda 5 733 taga, Navoiyda 5 488 taga, Jizzaxda 3 503 taga, Buxoroda 2 182 taga, Qoraqalpogʻiston Respublikasida 851 taga va Xorazm viloyatida 676 taga koʻpaygan.

2022 yil davomida Navoiy viloyat fuqarolik ishlari boʻyicha tumanlararo (tuman) sudlari tomonidan kredit qarzdorligini undirish bilan bogʻliq nizolarga oid jami 11 544 ta fuqarolik ishi koʻrib tamomlangan boʻlib, shundan 9385 ta ish boʻyicha hal qiluv qarori chiqarilib, 9119 ta ish boʻyicha daʼvolar qanoatlantirilgan, 266 ta ish boʻyicha daʼvolar qanoatlantirishdan rad qilingan, 2134 ta ish boʻyicha daʼvo arizalar koʻrmasdan qoldirilgan, 25 ta ish yuritishdan tugatilgan, 1971 ta sud buyrugʻi chiqarilgan, 4088 ta hal qiluv qarori sirtdan qabul qilingan, 1685 ta hal qiluv qarori sirtdan bekor qilingan.

Kredit shartnomasiga oid 11.544 ta ish koʻrilgan boʻlib, shundan kredit qarzdorligi bilan birgalikda garov taʼminoti undirish soʻralgan ishlar 709 tani, banklarning daʼvo arizalariga asosan 11 529 ta daʼvo arizalar, bank boʻlmagan tashkilotlarning daʼvo arizalariga asosan 15 ta daʼvo arizalar kelib tushgan.

Shundan isteʼmol kreditlari 3113 tani, chorvachilik uchun ajratilgan kreditlar 875 tani, maishiy kreditlar 3060 tani, boshqa kreditlar 4481 tani tashkil qilgan.

Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi 171-moddasining 1, 2 va 9-bandlarida, agar talab notarial tasdiqlangan bitimga asoslangan boʻlsa, talab yozma bitimga asoslangan va qarzdor tomonidan tan olingan boʻlsa, yozma bitim mavjud boʻlgan taqdirda, undiruvni qarzdorning majburiyatlari bajarilishining taʼminoti boʻlgan koʻchar mol-mulkka qaratish toʻgʻrisida talab arz qilingan boʻlsa sud buyrugʻi berilishi nazarda tutilgan.

Sudlarda ish hajmi hamda sud xarajatlari miqdorini kamaytirish, yuridik va jismoniy shaxslarning ortiqcha ovoragarchiligini oldini olish, ishni koʻrish bilan bogʻliq boʻlgan xarajatlarni iqtisod qilish maqsadida Oliy sud tomonidan sudlarga yuqorida qayd etilgan qonun talabiga binoan kredit (uy-roʻzgʻor, maishiy-texnikaga oid bitim va shu kabi boshqa) qarzdorligini undirish bilan bogʻliq ishlar yuzasidan 2022 yilning 1 iyulidan boshlab sud buyrugʻi chiqarish va uni ijroga yuborish orqali hal etilishi, shuningdek, Savdo sanoat palatasining ushbu mazmunda asosiy undiruvchi yaʼni bank (yoki boshqa shaxs) manfaatida sudga murojaat qilishi qonunga zid boʻlmaganligi tufayli ular tomonidan berilgan sud buyrugʻi chiqarish haqidagi arizalarni ham koʻrib chiqilishi borasida koʻrsatma berilgan edi.

Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudining 2022 yil 10 iyundagi 22-6-sonli xati bilan viloyat sudlari va quyi sudlarga garov mulki bilan bogʻliq boʻlmagan kredit summalarini undirish haqidagi ishlarni daʼvo tartibida emas, balki buyruq tartibida koʻrish tushuntirilgan.

2022 yil davomida Navoiy viloyat fuqarolik ishlari boʻyicha tumanlararo (tuman) sudlari tomonidan kredit qarzdorligini undirish bilan bogʻliq nizolarga oid jami 1971 ta sud buyrugʻi chiqarilgan.

Аgar garov bilan taʼminlangan majburiyatning qarzdor tomonidan buzilishi juda arzimas boʻlsa va shu tufayli garovga oluvchining talablarining miqdori garovga qoʻyilgan mol-mulkning qiymatiga mutlaqo mos kelmasa, undiruvni garovga qoʻyilgan mol-mulkka qaratish rad etiladi.

Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 279-moddasiga koʻra, garovga oluvchining (kreditorning) talablarini qondirish uchun undiruvni qarzdor garov bilan taʼminlangan majburiyatni oʻzi javobgar boʻlgan vaziyatlarda bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda garovga qoʻyilgan mol-mulkka qaratish mumkin.

Аgar garov bilan taʼminlangan majburiyatning qarzdor tomonidan buzilishi juda arzimas boʻlsa va shu tufayli garovga oluvchining talablarining miqdori garovga qoʻyilgan mol-mulkning qiymatiga mutlaqo mos kelmasa, undiruvni garovga qoʻyilgan mol-mulkka qaratishni rad etish mumkin.

Sud amaliyotini oʻrganish shuni koʻrsatadiki, uzoq muddatli ipoteka kreditlari boʻyicha qarzdor muayyan davr uchun qarzdorlik vujudga kelgan hollarda (masalan 3-4 oylik qarzdorlik) banklar kreditning qolgan barcha qismini muddatidan ilgari undirish haqidagi talab bilan sudga murojaat qilmoqda.

Bunda kredit boʻyicha vujudga kelgan real qarzdorlik emas, balki kreditning hali muddati kelmagan qismini ham oldindan bir yoʻla undirish talabi qoʻyilmoqda. Bu oʻz navbatida kredit olgan fuqaroni qiyin ahvolga soladi, davlat boji ham real qarzdorlik uchun emas balki, daʼvo summasidan kelib chiqib, butun kredit summasiga nisbatan hisoblanadi.

Bunda qarzdor kredit qarzini bir yoʻla toʻlay olmagan taqdirda undiruv garov mulkiga qaratilishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli sudlar ushbu toifadagi ishlarni koʻrishda ishning yuqoridagi kabi holatlariga, kredit real qarzi uncha koʻp boʻlmagan va garov mulkini qiymatiga nomutanosib boʻlgan hollarda real qarzdorlikni undiruvini garovga qaratish masalasini FKning 279-moddasi 2-qismida nazarda tutilgan tartibda hal qilishi lozim.

Shuningdek, kredit shartnomasi boʻyicha kreditni qaytarilishining taʼminoti sifatida qarzdor yoki uchinchi shaxslarga mulk huquqi asosida tegishli boʻlgan koʻchmas mulk garovga qoʻyiladi.

Keyinchalik kredit oʻz vaqtida qaytarilmaganligi sababli kreditni undirishni garov mulkiga qaratishda uning kredit olingan paytdagi bahosi past boʻlganligi, orada vaqt oʻtishi bilan mulkning qiymati ancha ortib ketganligi sababli, garov mulkining bahosini belgilash yuzasidan eʼtirozlar mavjud.

Garov mulkiga undiruvni qaratishda nizo boʻlgan hollarda garov mulkining bahosini ishni koʻrayotgan sud belgilashi bilan bogʻliq normani qonunchilikka kiritish maqsadga muvofiq.

Bu Oʻzbekiston Respublikasining “Garov toʻgʻrisida”gi va “Ipoteka toʻgʻrisida”gi Qonunlariga oʻzgartirish kiritishni taqozo etadi.

2022 yil davomida Navoiy viloyat fuqarolik ishlari boʻyicha tumanlararo (tuman) sudlari tomonidan kredit qarzdorligini undirish bilan bogʻliq nizolarga oid jami 11 544 ta fuqarolik ishi koʻrib tamomlangan boʻlib, Oʻzbekiston Respublikasining “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish toʻgʻrisida”gi Qonuni 8 va 24-moddalariga asosan jami 11 463 ta ijro hujjatlari qaytarilgan

Qaytarilgan ijro hujjatlaridagi summa 539 126 955 740 soʻmni tashkil etadi.

Navoiy viloyat fuqarolik ishlari boʻyicha tumanlararo (tuman) sudlari kesimida tahlil qilinadigan boʻlsa, Fuqarolik ishlari boʻyicha Karmana tumanlararo sudida 5710 ta, 286 841458 354 soʻmlik, fuqarolik ishlari boʻyicha Zarafshon tumanlararo sudida 2208 ta, 166 804251044 soʻmlik, fuqarolik ishlari boʻyicha Navbahor tumanlararo sudida 599 ta, 26 750 617 649 soʻmlik, Fuqarolik ishlari boʻyicha Uchquduq tuman sudida 846 ta ,13 894 468 846 soʻmlik, Fuqarolik ishlari boʻyicha Xatirchi tuman sudida 2100 ta, 44 836159847 soʻmlik ijro hujjatlari qaytarilgan.

Mazkur ijro hujjatlarini qaytarish sabablari tahlil qilinganda, aksariyat hollarda sudya va uning yordamchisining aybi bilan ijro hujjatlari qaytarilayotganligi va shu bilan birga ayrim hollarda davlat ijrochilari tomonidan asossiz ijro hujjatlarini qaytarish holatlari mavjudligi aniqlandi.

2022 yilda sudlar bilan viloyat, tuman (shahar) majburiy ijro byurolari boshligʻi va davlat ijrochilari ishtirokida yigʻilish oʻtkazilib, qaytarilgan har bir ijro hujjatlari materiallar orqali muhokama etildi va kelgusidagi hamkorlikdagi vazifalari belgilab olindi.

Аmaliyot shuni koʻrsatadiki, baʼzi tumanlararo sudlari daʼvogarning talabi sudga murojaat qilinganidan soʻng javobgar tomonidan ixtiyoriyravishda qanoatlantirilishi oqibatida daʼvogar talabini qoʻllab quvvatlamasdan ishni FPK 122-moddasining 9-bandi asosida koʻrmasdan qoldirishni soʻraganida, sudlar ushbu asoslar bilan ishni koʻrmasdan qoldirishda undirilishi lozim boʻlgan davlat boji toʻlovini undirish masalasini hal qilmasdan kelmoqda.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, kredit qarzdorliklarini undirish bilan bogʻliq ishlarni koʻrishda odil sudlovni taʼminlash maqsadida qonunchilikda quyidagi oʻzgartishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.

- Oʻzbekiston Respublikasi “Davlat boji toʻgʻrisida”gi Qonuniga sudlarda ushbu toifadagi ishlar yuzasidan FPKning 122-moddasi 9-bandiga koʻra, daʼvo arizalar koʻrmasdan qoldirilgan hollarda ariza mazmunidan qatʼiy nazar davlat boji undirilmasligiga oid aniq normani belgilash boʻyicha tegishli taklif kiritish;

- Uzoq muddatli kreditlar boʻyicha hali shartnoma muddati tugamagan taqdirda, kredit qarzdorligi summasini toʻliq undirish haqida daʼvo qilinganidan qatʼiy nazar davlat bojini faqatgina amalda mavjud boʻlgan real qarzdorlikni qanoatlantirishga oid summasiga mutanosib ravishda undirishni nazarda tutuvchi normani qonunchilikda belgilash yuzasidan (FKning 736-moddasiga) tegishli taklif kiritish maqsadga muvofiq deb hisoblayman.

  Gulnafis Xudayberdiyeva,

 Navoiy viloyat sudi sudyasi.