Oʻzbekiston — huquqiy davlat

Fuqarolarning eng muhim orzu-intilishlari va maqsadlari Asosiy qonun – Konstitutsiyada toʻliq ifoda etiladi. Mustaqillik yillarida Konstitutsiya asosida inson qadri ulugʻlanadigan demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini qurish maqsadida keng qamrovli yangilanishlar va islohotlar amalga oshirildi, bu borada boy tajriba toʻplandi.

Oʻzbekiston bugun oʻz taraqqiyotining yangi bosqichiga qadam qoʻymoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar insonning shaʼni, qadr-qimmati, huquq va erkinliklari bundan buyon barcha sohalarda ustuvor ahamiyat kasb etishini qatʼiy qoidaga aylantirish, bir soʻz bilan aytganda, “Inson qadri uchun” gʻoyasini hamda bugungi islohotlarning bosh tamoyili boʻlgan “Inson – jamiyat – davlat” degan yondashuvni yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning mazmun-mohiyatiga chuqur singdirishni taqozo qilmoqda.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar, ichki va tashqi siyosiy voqeliklar nuqtayi nazaridan konstitutsiyaviy islohotlar tabiiy rivojlanish natijasi boʻlib, millat va xalq sifatida keyingi qadamlarimizni aniqlab olishimiz uchun oʻta ahamiyatlidir, adolatli jamiyat qurish yoʻlida qoʻyilayotgan ulkan qadamdir.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizda huquqiy davlat tamoyilini amalga oshirishga qaratilgan kons­titutsiyaviy kafolatlar belgilanmoqda.

Huquqiy davlat – insoniyatning ming yillar mobaynidagi mashaqqatli mehnati evaziga shakllangan taraqqiyot gʻoyasidir. Bunday davlat demokratik tamoyillar asosida qabul qilingan qonunlar oldida barcha teng va hisobdor boʻlgan, hech kim qonundan ustun turmaydigan davlatdir.

Bugun Yangi Oʻzbekiston insonparvar, adolatli, erkin va xalqchil davlat qurish yoʻlida odimlamoqda. Shu maqsadda, Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning 1-moddasida “Oʻzbekiston – huquqiy davlat” degan tamoyil mustahkamlanmoqda.

Jumladan, inson huquq va erkinliklarini taʼminlash davlatning oliy maqsadi, deya eʼlon qilinar ekan, unda inson huquqlariga oid normalar 3 baravardan ortiqqa oshmoqda.

Konstitutsiyada Oʻzbekistonning huqu­qiy davlat ekanligini alohida belgilash – davlat oʻz faoliyatini, jamiyat va fuqarolarning yashash tarzini faqat Konstitutsiya va qonunlar asosida amalga oshirilishini taʼminlaydi. Pirovardida, davlat organlari va mansabdor shaxslar qonun ustuvorligi asosida xalq manfaatlari uchun ishlaydi, unga xizmat qiladi.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning boshqa normalarida ham huquqiy davlat tamoyilini amalga oshirishga qaratilgan mexanizmlar va kafolatlar mustahkamlanmoqda. Birinchidan, davlat faoliyati qonun ustuvorligi va qonuniylik asosida amalga oshirilishini taʼminlash boʻyicha Konstitutsiyaning oliy yuridik kuchga egaligi hamda uning toʻgʻridan-toʻgʻri amal qilishi belgilanmoqda. Natijada davlat organlari, sudlar oʻz faoliyatida Kons­titutsiyaga toʻgʻridan-toʻgʻri murojaat qilgan holda qarorlar qabul qiladi. Ikkinchidan, inson huquq va erkinliklari xalqaro huquq va Konstitutsiya normalariga muvofiq kafolatlanmoqda, ular qonunchilik va davlat organlari faoliyatining mazmunini belgilashi mustahkamlanmoqda. Shuningdek, insonga nisbatan davlatning huquqiy taʼsir choralari qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli va mutanosib boʻlishi shartligi va inson bilan davlat organlarining oʻzaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi mus­tahkamlanmoqda.

Mazkur yangilik barchaning qonun oldida tengligini va qonundan hech kim ustun emasligini taʼminlash, insonlar ongiga qonunlarga hurmat va itoat etib yashash lozimligini singdirish, umuman olganda, davlat organlarining xalqqa xizmat qilishi uchun mus­tahkam huquqiy asos boʻladi. Shuning­dek, bu holat Oʻzbekistonning “Huquq ustuvorligi indeksi”, “Jahon mamlakatlari demokratiyasi indeksi” kabi xalqaro nufuzli reytinglarda oʻrnini yaxshilanishiga imkon beradi. Shu bilan birga, inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish davlatning konstitutsiyaviy majburiyati sifatida belgilanmoqda. Xususan, Oʻzbekistonda oʻlim jazosi taqiqlanmoqda. Oʻlim jazosini taqiqlash konstitutsiyaviy darajada belgilanishi insonni hayotdan hatto davlat ham mahrum etishga haqli emasligini kafolatlaydi.

Bundan tashqari, shaxsni sudning qarorisiz 48 soatdan ortiq muddat ushlab turish mumkin emasligi belgilanyapti. Yaʼni, shaxsning erkinligini cheklash bilan bogʻliq har qanday harakat faqatgina sud qarori asosida amalga oshirilishi shart. Ushbu qoida tergov organlari tomonidan insonlarni noqonuniy hibsga olish, asossiz qamoqqa olish va saqlashga yoʻl qoʻymaslikka qaratilgandir. Bu orqali xalqaro eʼti­rof etilgan “Xabeas korpus” institutini qoʻllanish koʻlami yanada kengayadi.

“Xabeas korpus” jinoiy taʼqibga uchragan fuqaroning adolatli sud muhokamasiga boʻlgan huquqi hisoblanib, ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga sanksiya berish, lavozimdan chetlashtirish va shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov choralarini faqat sudyaning sanksiyasi asosida qoʻllashni joriy qilinishi oʻz navbatida sudning mus­taqilligi, xolisligi va begʻarazligini taʼminlashni, jinoyat protsessida tortishuv prinsipini kuchaytirishni nazarda tutadi.

Qamoq ehtiyot chorasinining sudlar tomonidan qoʻllanilishi amaliyotini keltiradigan boʻlsak, 2022-yilda tergov organlaridan sudlarga kelib tushgan jami 24 mingdan ziyod iltimosnomadan 23,5 mingtasi qanoatlantirilgan, 480 dan ortigʻi esa rad etilgan, yaʼni 480 nafardan oshiq shaxsga nisbatan asossiz ravishda qamoq ehtiyot chorasi qoʻllanilishining oldi olingan.

2022-yilning 20-iyun kuni Prezidentimiz Konstitutsiyaviy komissiya aʼzolari bilan uchrashuvdagi nutqida “Xabeas korpus” institutini rivoj­lantirish zarur. ... Bu haqdagi muhim normani ham Asosiy qonunimizda aks ettirishimiz zarur. Bunday qoidalar inson, uning hayoti, huquq va erkinlik­lari – oliy qadriyat degan ezgu tamoyilga har tomonlama mos keladi”, deb taʼkidladi. Shuning­dek, ilk bor shaxsni ushlash chogʻida unga tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi kerakligi, ayblanuvchi va sudlanuvchilarga oʻziga qarshi koʻrsatma bermaslik (xalqaro eʼtirof etilgan “Miranda qoidasi”), sukut saqlash huquqi berilmoqda.

Har kimning yozishmalari, telefon orqali soʻzlashuvlari, pochta, elektron xabarlari hamda boshqa xabarlari sir saqlanish huquqiga ega ekanligi belgilanmoqda. Bunday huquqlarning cheklanishiga yoki uy-joyda tintuv oʻtkazishga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yoʻl qoʻyilishi belgilab qoʻyilmoqda.

Har kim oʻz huquq va erkinliklarini qonunda taqiqlanmagan barcha usullar bilan himoya qilishga haqliligi belgilanyapti. Ushbu qoidaning mazmun-mohiyati shundaki, fuqarolar oʻz buzilgan huquq va erkinliklarini, oʻzgalar huquqlarini buz­magan holda, mustaqil himoya qilish huquqiga ega. Yagona shart – bu fuqarolar tomonidan oʻzini himoya qilishda qoʻllaniladigan usullar yoki choralarning qonunchilik hujjatlarida taqiqlanmagan boʻlishidir. Shu maqsadda, Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizda “Hibsga olishga, qamoqqa olishga va qamoqda saqlashga faqat sudning qaroriga koʻra yoʻl qoʻyiladi. Shaxs sudning qarorisiz qirq sakkiz soatdan ortiq muddat ushlab turilishi mumkin emas”, degan insonparvar qoidalar mustahkamlanmoqda.

Yangi kiritilayotgan normaning ahamiyati shundaki, eski tuzumdan meros boʻlib qolgan sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar fuqarolarni jazolovchi yondashuvdan inson huquqlarini hurmat qiluvchi va himoyalovchi, poymol qilingan huquqlarni tiklovchi, ragʻbatlantiruvchi yondashuvga oʻzgartiradi. Xususan, jinoyat protsessida fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishning huquqiy kafolatlarini yanada kuchaytirishga, sud-tergov jarayonlarida huquqni muhofaza qiluvchi organlarni noqonuniy harakatlardan tiyib turishga, shaxsni asossiz hibsga olinishi holatlarini bartaraf etishga, shu orqali insonning ozodligini cheklash bilan bogʻliq boʻlgan xatolarga yoʻl quyilmasligiga hamda xalqimizning sudlarga boʻlgan qatʼiy ishonchini oshirishga xizmat qiladi.

Umidjon SULAYMONOV,
“Adolat” SDP Siyosiy Kengashi raisi oʻrinbosari.