Oila — jamiyat hayotining kichik bir debochasidir

Jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti tarixidan maʼlumki, bola shaxsining kamoloti oilada shakllanadi. Oila — jamiyat hayotining kichik bir debochasi boʻlib, har tomonlama sogʻlom, barkamol avlodni voyaga yetkazish uchun masʼul boʻlgan gʻoyat muhim tarbiya oʻchogʻidir.

Oʻzbek oilasi aʼzolarning barchasini savodxon, maʼlumotli deb atasak, xato qilmagan boʻlamiz, ana shu imkoniyatlar taʼsirida oʻgʻil va qizlar bilimli, fikr-mulohazali, topqir, ishbilarmon, aql-zakovatli boʻlib voyaga yetmoqdalar. Oiladagi bola tarbiyasi ikkiyoqlama ahamiyat kasb etadi, ota-onalar farzandlariga axloq-odob, ruhiyat va maʼnaviyatga oid bilimlardan saboq berish bilan qanoatlanib qolmasliklari, balki oʻzlari ham tarbiyaning oʻziga xos sir-sinoatlari, xususiyatlari, uning mazmun-mohiyati va maʼnosiga doir eng yangi maʼlumotlardan xabardor boʻlib turishlari kerak boʻladi. Oʻz farzandlariga oqilona tarbiya bera olgan ota-onalar, umrlarini rohat va farogʻatda oʻtkazadilar, bolalaridan hamisha olijanoblik, mehribonlik, yaxshilik koʻradilar, dillari aslo jarohat azobini sezmaydi; oʻkinish hissiga duchor boʻlmaydilar. Shu toʻgʻrida oʻzbek xalqidagi quyidagi maqol darak beradi: “Toy ulgʻaysa, ot tinadi (yaʼni ot minishdan qutqariladi)”. Oilaning asosiy tayanchi boʻlgan ota, hayotning barcha mashaqqatlaridan totib koʻradi, oʻzining bukilmas irodasi, adolatparvarligi, hayot sinovlariga bardoshliligi bilan ajralib turuvchi buyuk shaxs sifatida gavdalanadi.

Ota — oilaning boshligʻi, posbonidir. Zero, oilaning har bir koʻz ilgʻamas nuqtalarini ilgʻay olish, oila aʼzolariga faqat toʻgʻri, haq yoʻlni koʻrsatib turishdek insoniy masʼuliyat ota zimmasida turadi. Ota oilada oʻz farzandlariga har tomonlama yurish-turishda, nutq odobida, oʻzaro muomala madaniyatida, eng muhimi amaliy ish faoliyatida toʻgʻrilik va haqqoniylik, samimiylik va xolislik yuzasidan namuna koʻrsatadi. Murgʻak tasavvurli bola ilk tarbiyani oiladan oladi. Bola tarbiyasining ilk saboqlari haqida atoqli oʻzbek pedagogi Abdulla Avloniy oʻzining “Turkiy guliston yoxud Axloq” kitobida quyidagi ibratli oʻgitlarni aytgan edi: “Tarbiyani tugʻilgan kundan boshlamak, vujudimizni quvatlantirmak, zexnimizni ravshanlashtirmak lozim”. Oilada kattalarning obroʻsi qoʻrqitish asosida emas, balki samimiylik, oʻzaro hurmat-ehtirom zamiriga qurilishi maqsadga muvofiqdir. Oila aʼzolarining inoqligi, oʻzaro hamjihatligi, kiyinish madaniyati, mehnat faoliyati, oʻzga kishilar toʻgʻrisidagi suhbatlari va ularning boshqa sifat hamda fazilatlari bolaning murgʻak tasavvuriga yangi timsollarni olib kiradi. Oila tarbiyasi bolaning kelajakda kim boʻlib yetishishida mu­him oʻrin tutadi, bola dastlab oilada jamiyatning qiyofasini quradi, boʻlajak fuqaroning huquq va burchlari, dunyoqarashi va axloqiy qarashlari oilada shakllanadi, shu asosda jisman va ruhan kamol topib boradi. Bola uchun oiladagi sogʻlom ijtimoiy-ruhiy muhit, madaniy-maʼnaviy va axloqiy qadriyatlar, anʼanalar, ijtimoiy-hayotiy tajribalar, koʻnikma va malakalar manbaidir.

Bu oilaviy tarbiya jarayonida sayqallanib boradi, tarbiyaning mohiyati kishini hayotga tayyorlashdan iborat boʻlib, tarbiyaning mazmuni, yoʻnalishi, maqsadi va vazifasi kishilarning ijtimoiy munosabatlariga bogʻliq. Kishi shu munosabatlarga asosan hayotga biron-bir tarzda qaraydigan boʻladi, tafakkuri orqali olamni anglaydi va oʻzining unga nisbatan munosabatini shakllantiradi, muayyan axloq mezonlari ruhida tarbiya topadi, chunki oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga nisbatan bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va tuygʻulariga chuqur taʼsir koʻrsatadi. Oila­dagi maʼnaviy-ruxiy muhit, bola tarbiyasida gʻoyat muhim ahamiyatga ega boʻlib, oila aʼzolarining turmush tarzi koʻp hollarda farzandlarning ruhiy kayfiyati, tasavvuri va hissiyotlarini belgilab beradi. Demak oila sogʻlom, barka­mol insonni tarbiyalab voyaga etkazishda jamiyat oldida masʼuldir. Oilada tarbiya topgan xar bir inson xar jihatdan umuminsoniy axloqiy, ilmiy, eʼtiqod va boshqa sohalarda kamolotga yetgan xislatlarni oʻzida mujassamlashtirgan boʻlishi lozim, kamolot sari intilgan kishi asta-sekin olamni, oʻzligini taniy boshlaydi. Komillik insonning adolatli boʻlishi, haqiqat va yaxshilikka intilishi, vijdonan pok, oʻz xatolarini anglab, ulardan xalos boʻlishga harakat qilishi demakdir, maʼnaviyatni boyitish, iymon-eʼtiqodli, aql-zakovatli boʻlish kishilarni gʻaflatdan uygʻotadi, barcha ezgu tilaklarini roʻyobga chiqaradi. Yosh avlodni barkamol, sogʻlom, Vatan tuygʻusini his qila oladigan shaxs qilib voyaga etkazish, birinchi navbatda, oilaga va ota-onaga bogʻliqdir.Yosh avlodda kelajakka boʻlgan ishonch hissini uygʻotish uchun esa, ajdodlarimizning maʼnaviy-axloqiy merosini chuqur oʻrgatish, ularning isteʼdodi va qobiliyatini buyuk maqsadlar sari yoʻnaltirish maqsadga muvofiqdir.

Masalan, oilalarda moddiy boylikning koʻpayishi, undan ota-onalar va bolalarning notoʻgʻri foydalanishi, oʻsmirlarning bir qismida hayotga isteʼmolchilik, boqimandalik nuqtai-nazardan qarashni, tubanlikni, xudbinlikni keltirib chiqaradi, mehnatsiz boylik orttirish kayfiyati kuchayadi.

Xulosa qilib aytganda oilada bola tarbiyasining milliy oʻziga xos qoidalari mavjud boʻlib, ota-onalar ulardan oʻrinli foydalanishlari lozim. Oilada maʼnaviy-ruhiy xotirjamlik, oʻzaro totuvlik hukmron boʻlsa, oila aʼzolari bir-birlariga gʻamxoʻr boʻlsalar, bola tarbiyasining tayanch nuqtasini topa olsalar, bunday muhit bola tarbiyasiga ijobiy taʼsir etadi va ular farzandlariga haqiqiy baxt hadya etadilar, bu bilan ishimizda rivojlanish, jamiyatimizda olgʻa siljish boʻladi.

Zilola Dusanova,

“Adolat” SDP Samarqand viloyat Kengashi faoli.