Xotin-qizlarning huquq va manfaatlari - oliy qadriyat

Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan yangi bosqichdagi tub islohotlardan pirovard maqsad, eng avvalo, inson huquq va manfaatlarini toʻliq roʻyobga chiqarishdan iboratdir. Bu oʻrinda xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish masalasiga ham alohida ahamiyat qaratib kelinmoqda.

Shu maʼnoda, xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi, xotin -qizlarning siyosiy huquqlari toʻgʻrisidagi, bir xil qiymatga ega boʻlgan mehnat uchun erkaklar va xotin-qizlarni ragʻbatlantirish toʻgʻrisidagi, onalikni muhofaza qilish toʻgʻrisidagi konvensiyalarga, Pekin platformasi va Harakatlar rejasi kabi xalqaro hujjatlarga qoʻshilgani, shuningdek, gender tenglikni taʼminlash va xotin-qizlarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish Oʻzbekistonning 2030-yilgacha boʻlgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi Milliy strategiya va vazifalarning biri sifatida belgilangani bejiz emas.

Muxtasar aytganda, bu boradagi milliy qonunchilik bazasi xalqaro huquqning umum eʼtirof etilgan normalariga hamohang tarzda tobora mustahkamlab borilmoqda.

Oʻzbekiston tarixida ilk bor 2019-yilning 2-sentyabrida “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar kafolatlari toʻgʻrisida”gi va “Xotin-qizlarni tazyiq va zoʻravonlikdan himoya qilish toʻgʻrisida”gi Qonunlar qabul qilindi.

Mazkur qonun hujjatlari xotin-qizlarni turmushda, ish joylarida, taʼlim muassasalarida va boshqa joylarda tazyiq hamda zoʻravonlikdan himoya qilish sohasidagi munosabatlarni ham tartibga soladi. Tazyiq hamda zoʻravonlikni boshidan oʻtkazgan shaxslarni himoya qilish, jamiyatda ayollarga nisbatan tazyiq va zoʻravonlikning har qanday shakliga murosasiz munosabat muhitini qaror toptirishni kafolatlaydi.

Oʻzbekistonda ayollarga nisbatan zoʻravonlik holatlari masalasiga Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev alohida eʼtibor qaratib, “Xotin- qizlarimizga, aziz ayollarimizga nisbatan ayrim zoʻravonliklarni umuman qabul qilib boʻlmaydi. Bu bizning millatga xos boʻlmagan chidab boʻlmas illat deb taʼkidlagan edilar.

Oʻzbekistonda 2019-yilda zoʻravonlikdan jabrlangan xotin-qizlar uchun “himoya orderi” instituti joriy etilgan edi.

Himoya orderi-tazyiq va zoʻravonlikdan jabrlangan xotin-qizlarga davlat himoyasini beruvchi hujjat hisoblanadi.

2022-yil davomida Navoiy viloyat hududida yashovchi ruhiy, jismoniy, iqtisodiy, jinsiy zoʻravonlik va tazyiqlardan jabr koʻrgan 2093 nafar ayollarga “Himoya orderi” rasmiylashtirildi. Shundan 501 nafari jismoniy, 1247 nafari ruhiy zoʻravonlikka, 271 nafari tazyiqqa uchrab, 70 nafari iqtisodiy, 4 nafari jinsiy zoʻravonlik va tazyiqlardan jabrlangan shaxslar hisoblanadi.

Sodir etilgan tazyiq va zoʻravonliklar 1766 ta holatda oilada, 160 ta holatda koʻchada, 36 ta holatda jamoat joyida, 9 ta holatda taʼlim muassasasida, 23 ta holatda ish joyida, 99 holatda boshqa joylarda xotin-qizlarga nisbatan tazyiq va zoʻravonlik sodir qilingan. Shundan 1601 ta holatda erkaklar turmush oʻrtogʻiga, 25 ta holatda kelin qaynonasiga, 42 ta holatda qaynona keliniga, 425 ta holatda boshqalarga nisbatan tazyiq va zoʻravonlik sodir etilgan.

Himoya orderi berish natijasida 1472 ta oila yarashtirilgan, 548 ta holatda nizo bartaraf etilgan. 53 ta holatda nizo bartaraf etilmadi, 20 ta holatda ajrashgan oilalarning turmush oʻrtoqlariga berilgan.

30 ta himoya orderi amal qilish muddati uzaytirilgan boʻlib, 118 tasi takroriy berilgan himoya orderlari hisoblanadi.

2023-yilning 4 oyi davomida viloyat hududida yashovchi ruhiy, jismoniy, iqtisodiy, jinsiy zoʻravonlik va tazyiqlardan jabr koʻrgan 608 nafar ayollarga “Himoya orderi” rasmiylashtirildi. Shundan: 103 nafari jismoniy, 20 nafari iqtisodiy, 367 nafari ruhiy zoʻravonlikka va 121 nafari tazyiqqa uchrab jabrlangan ayollar hisoblanadi.

Sodir etilgan tazyiq va zoʻravonliklar 445 ta holatda oilada, 59 ta holatda koʻchada, 35 ta holatda jamoat joyida, 9 ta holatda ish joyida va 60 ta holatda taʼlim muassasasida xotin-qizlarga nisbatan tazyiq va zoʻravonlik sodir qilingan. Shundan 419 ta holatda erkaklar turmush oʻrtogʻiga, 5 ta holatda qaynona keliniga, 7 ta kelin qaynonasiga, 117 ta holatda boshqalarga nisbatan tazyiq va zoʻravonlik sodir etilgan.

Himoya orderi berish natijasida 370 ta oila yarashtirilgan, 211 ta holatda nizo bartaraf etilgan, 10 ta holatda oila ajrashgan, 17 ta holatda nizo bartaraf etilmadi.

12 ta himoya orderi amal qilish muddati uzaytirilgan boʻlib, 23 tasi takroriy berilgan himoya orderlari hisoblanadi.

2023-yilning 4 oyi davomida berilgan xotin-qizlarga “Himoya orderi” cheklovlari talablarini buzganlik uchun 14 nafar zoʻravonlik sodir etgan shaxslarga nisbatan MJtKning 206-1-moddasi boʻyicha hujjatlar rasmiylashtirilgan.

“Xotin qizlar va bolalar huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish tizimi yanada takomillashtirilishi munosabati bilan Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisidagi qonuni amalga kiritildi.

Ushbu qonun bugungi kunda huquqni qoʻllash amaliyotida xotin- qizlarning huquqlari, erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish bilan bogʻliq masalalarda bir qator muammolar mavjudligi, xususan tazyiq va zoʻravonlikdan jabrlangan shaxsga davlat himoyasini taqdim etuvchi orderning amal qilish muddati (30 kun) xotin- qizlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini yetarli darajada himoya qilinishini taʼminlash imkonini bermaganligi sabab sifatida bayon qilingan.

Qabul qilingan qonun bilan esa endilikda ayollarimizning tazyiq va zoʻravonlikdan himoya orderi muddati bir yilgacha jinoyat ishlari boʻyicha sudlar tomonidan uzaytirilishi belgilab quyildi.

Amaliyot shuni koʻrsatdiki, himoya orderi berilgan aksariyat xotin-qizlar takroran zoʻravonlikka uchragan.

Himoya orderining amal qilish muddatini uzaytirish toʻgʻrisidagi iltimosnoma boʻyicha toʻplangan material sudga kelib tushgan vaqtdan eʼtiboran 24 soat ichida yopiq sud majlisida jabrlanuvchi hamda zoʻravonlik sodir etgan shunga moyil boʻlgan shaxs ishtirokida koʻrib chiqiladi, sudya ish materiallari bilan tanishib chiqib, ish yakuni boʻyicha qaror qabul qiladi.

Agar ular sud majlisiga kelmagan boʻlsa, qarorning koʻchirma nusxasi bir sutka ichida pochta orqali taraflarga yuboriladi.

Sudning himoya orderining amal qilish muddatini uzaytirish toʻgʻrisidagi iltimosnomani qanoatlantirishdan rad etish toʻgʻrisidagi qaror ustidan 72 soat ichida taraflar apellyatsiya tartibida shikoyat qilishi mumkin.

Himoya orderining amal qilish muddatini uzaytirish toʻgʻrisidagi qaror ustidan shikoyat qilinishi, uning ijro etilishini toʻxtatib turmaydi.

Himoya orderining amal qilish muddatini uzaytirish masalasini hal qilishda, sud mazkur qoʻshimcha quyidagi cheklovlarni yaʼni tazyiq oʻtkazgan va zoʻravonlik sodir etgan shaxsning muayyan joylarga borishini taqiqlash, narkologik kasallikdan ambulatoriya yoki statsionar sharoitlarda davolanish kabi majburiyatlardan birini yoki bir nechtasini tazyiq oʻtkazgan va tazyiq oʻtkazgan zoʻravonlik sodir etgan shaxsning zimmasiga yuklatish, zoʻravonlik sodir etgan shaxs jabrlanuvchi yashaydigan uy-joy maydonidan yoki uning bir qismidan foydalanish, jabrlanuvchining ish joyiga yoki u joylashgan boshqa joylarga yaqinlashish huquqini cheklashga haqli.

Tazyiq va zoʻravonlikdan jabrlanuvchi jabrlanuvchilarga, shuningdek ularning oʻzi bilan birga maxsus markazlarga joylashtirilgan voyaga yetmagan bolalariga yordam koʻrsatish bilan bogʻliq xarajatlar tazyiq oʻtkazganlikda va zoʻravonlik sodir etganlikda aybdor deb topilgan shaxsdan undirilishi mumkin.

Qonunda mazkur muddatlarning bir yilgacha belgilanishi ayollarimizga yetarli darajada psixologik, ijtimoiy, huquqiy yordam berishi va ish bilan taʼminlanishiga xizmat qiladi. Kelgusida notinch oilalar soni kamayib, huquqbuzarliklar va jinoyatchilikni kamayishga olib keladi.

Gulnafis XUDAYBERDIYEVA,
Navoiy viloyat sudi sudyasi